آشنایی با حرم حضرت عبدالعظیم حسنی

عقیق: سمانه نوری زاده قصری: امروز چهارم ربیع‌الثانی مصادف با میلاد حضرت عبدالعظیم حسنی (س) امام زاده واجب‌التعظیم تهران در شهر ری است. در احادیث اهل بیت «علیهم السّلام»، فضائل، آثار و برکات فراوانی برای زیارت امام حسین (ع) بیان شده است، مانند: آمرزیده شدن گناهان، دعای فرشتگان، دعای اهل بیت «علیهم السّلام» طولانی شدن عمر، افزوده شدن روزی، زدوده شدن اندوه، شادی دل، تبدیل شدن بدی‌ها به خوبی‌ها، تبدیل شدن شقاوت به سعادت، و برخورداری از حقّ شفاعت.

امام هادی (ع) به منظور پیشگیری از خطرهایی که از طرف حکومت‌های وقت، شیعیان را تهدید می‌کرد، فضیلت زیارت حضرت عبدالعظیم را با زیارت امام حسین (ع) برابر دانسته است. به تعبیری روشن‌تر، زیارت حضرت عبدالعظیم (س) برای کسانی که آمادگی خطر پذیری برای زیارت امام حسین (ع) را داشته باشند، پاداشی معادل زیارت آن حضرت دارد و حرم حضرت عبدالعظیم (س) شعبه‌ای از حرم سیّد الشهدا (ع) است. و این خود، فضیلتی بزرگ و حاکی از جایگاه بلند عبدالعظیم در نزد اهل بیت «علیهم السّلام» است. و این خود، فضیلتی بزرگ و حاکی از جایگاه بلند عبدالعظیم در نزد اهل بیت «علیهم السّلام» و عظمت معنوی ایشان است.

آرامگاه این امامزاده چنان نقشی در زندگی مردم از قدیم تا کنون داشته است که اهالی منطقه تهران و ری در صورت تشرف به مکه، مشهد و یا عتبات عالیات پس از بازگشت، زیارت این حرم را بر خود واجب می‌دانستند. این امر باعث شده تا امروزه این حرم مرکز ثقلی برای جنوب شهر تهران باشد. خدمات زیادی در این حرم ارائه می‌شود اعم از خدمات رفاهی اجتماعی، درمانی و بهداشتی، اقتصادی که با بعضاً پرداخت هزینه‌هایی عموم مردم می‌توانند از آن استفاده کنند.

منطقه اطراف حرم عبدالعظیم که در زبان مردم به «شاه عبدالعظیم» معروف است همواره یکی از مناطق پر رفت و آمد مردم از دوره‌های دور تا کنون بوده است با وجود آنکه در گذشته عزیمت به شهرری با دشواری‌هایی همراه بوده است. همین حضور متعدد مردم تهران در ری، باعث به وجود آمدن ضرب‌المثل‌هایی هم در مورد این منطقه شده است. تهرانی‌ها در شب یا روز جمعه به زیارت حضرت عبدالعظیم می‌رفتند و بخاطر نزدیکی راه همان روز دوباره به تهران برمی‌گشتند. با این حال مردم که مطمئن بودند که زائر تهرانی حتماً به تهران برمی‌گردد او را دعوت به ماندن می‌کردند و به «حضرت شاه عبدالعظیم (س)» قسم می‌دادند که شب را نزد آنان به سر ببرد. مهمان هم به خوبی می‌دانست این دعوت تعارفی بیش نیست.

حضرت عبدالعظیم حسنی (س) یکی مبارزان سیاسی زمان خود بود

حضرت عبدالعظیم حسنی (س)، از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی (ع) است که با چهار واسطه، از نوادگان حضرت علی (ع) محسوب می‌شود. این امامزاده برجسته تهران در سن ۷۹ سالگی به دیار باقی شتافت. نسبت عبدالعظیم (س) به امام حسن مجتبی (ع)، از دلایل شهرت این شخصیت عظیم علمی، فرهنگی و جهادی به عبدالعظیم حسنی در بین مردم است. حضرت عبدالعظیم حسنی (س) یکی از عالمان، مجتهدان و شخصیت‌های بارز سیاسی و مذهبی در زمان خود بوده است.

در روایات آمده است که ملاقات حضرت عبدالعظیم (س) با امام هادی (ع) به خلیفه وقت گزارش داده می‌شود و این امر سبب شده تا خلیفه دستور تعقیب و دستگیری ایشان را صادر کند. حضرت نیز برای رهایی از زندان، به صورت ناشناس اقدام به رفت و آمد در شهرها و نقاط مختلف کرده تا سرانجام به شهرری می‌رسند. در آن دوران، شهر ری یکی از معتبرترین و مهم‌ترین سرزمین‌های شیعه‌نشین بود و همین امر سبب شد تا عبدالعظیم حسنی (س)، آن بلاد را برای سکونت انتخاب کنند. حضرت عبدالعظیم حسنی یکی از مهم‌ترین راویان شیعه است که بسیاری از احادیث معصومین را ثبت کرده و به نسل‌های بعدی انتقال داده است. دوران زندگی او مصادف با فشارهای حکومت بنی‌عباس علیه شیعیان بود و به همین دلیل او مدتی را به صورت پنهانی در میان مردم مدینه، بغداد و سامرا زندگی کرد.

بعد از وفات ایشان و زمان غسل با پیدا کردن کاغذی نسب ایشان با دستخط خودشان پیدا می‌شود. در همان زمان در کنار باغ سیبی دفن شدند که با توجه به وسیع بودن باغ‌ها در آن دوران، احتمال دارد که تا وسعت قابل توجهی از حرم مطهر عبدالعظیم حسنی (س)، مدفن سادات، شیعیان و ارادتمندان ائمه معصومین (ع) باشد.

معماری حرم عبدالعظیم (س)

حرم شاه عبدالعظیم در ابتدا تنها شامل یک صحن و بنای اصلی حرم بود اما به مرور زمان توسعه داده شد. بنای اصلی حرم چهار ضلعی است. تمام قسمت‌های داخلی حرم به هنر آینه‌کاری مزین است. در دوره قاجار، معماران ایرانی اقدامات بسیاری برای کاشی‌کاری و آینه‌کاری حرم انجام دادند. درب‌های منبت و خاتم، احداث مناره‌ها و تعمیر ضریح از دیگر تغییرات معماری دوران قاجار بود. در دوران انقلاب اسلامی نیز تغییراتی در معماری حرم ایجاد شد؛ تأسیس حوزه علمیه، تأسیس ایوان شرقی و شبستان‌های غربی و جنوبی از جمله اقدامات دوران معاصر بوده است.

گنبد و مناره‌های حرم حضرت عبدالعظیم (س)

ساختار گنبد در زمان شاه طهماسب صفوی به شکل کنونی درآمده و به دستور ناصرالدین شاه قاجار پوشش طلا روی آن کشیده شد. همچنین کتیبه‌هایی از اشعار و آیات قرآن از جمله «انا فتحنا لک فتحا مبینا» آثاری است که به دستور این پادشاه قاجار روی گنبد ثبت شده است. گلدسته‌های بلند حرم شاه عبدالعظیم حسنی نیز در زمان قاجار ساخته شده است. مناره‌ها جز شاهکارهای منحصر به فرد معماری بناهای مذهبی و تاریخی ایران هستند که معمولاً بدنه آن‌ها کاشی‌کاری دارد. کاشی‌هایی به رنگ‌های فیروزه‌ای، آبی و طلایی که روی قسمت‌های آن نام‌های مقدس مذهبی دیده می‌شود. نمای گنبد اصلی و گنبدهای کوچک در کنار گلدسته‌های بلند از صحن‌ها یکی از آرامش‌بخش‌ترین صحنه‌هایی است که می‌توانید از صحن اصلی حرم تماشا کنید.

حرم حضرت عبدالعظیم در ابتدا فاقد ضریح بوده است

حضرت شاه عبدالعظیم در زمان زندگی خود به زیارت حرمی در نزدیکی سردابه محل اقامت خود می‌رفته و از آن به عنوان مقبره امامزاده حمزه یاد می‌کرده است. او در نزدیکی همین مقبره به خاک سپرده شد و بعد از مدتی دو مقبره در یک بنا قرار گرفت. با توجه به روایات، تا پیش از شاه طهماسب صفوی، مقبره شاه عبدالعظیم حسنی ضریحی نداشته و اولین ضریح این مجموعه را شاه طهماسب وقف کرده است. این ضریح چوبی بود و برای این روی مقبره قرار داده شد تا زائران مستقیماً با صندوق در تماس نباشند. این ضریح تا زمان فتحعلی شاه دست نخورده باقی ماند و تغییری روی آن ایجاد نشد. اما این پادشاه قاجار ضریح چوبی را با یک ضریح نقره جابجا کرد. ضریح نقره‌ای حرم شاه عبدالعظیم در دوران ناصرالدین شاه مرمت شد. اکنون ضریح روی پایه مرمری ۳۵ سانتی‌متری قرار دارد و بخش بالایی آن اشعار و کتیبه‌های قدیمی است که از زمان‌های گذشته باقی مانده است. در حال حاضر نیز ضریح جدید این امامزاده تحت نظر استاد فرشچیان و با ارائه مفاهیم فرهنگی در حال ساخت و تکمیل است.

صحن‌ها

پادشاهان قاجار و صفویه سازندگان اصلی صحن‌ها و ایوان‌های حرم شاه عبدالعظیم حسنی بوده‌اند. مهم‌ترین صحن این حرم، صحن بزرگ آستانه است که در ضلع شمالی قرار دارد و به دستور ناصرالدین شاه ساخته شده است. برخی از صحن‌های داخل حرم نیز به دستور شاه طهماسب صفوی ساخته شده است. کاشی‌کاری و آینه‌کاری صحن‌ها در زمان بازسازی‌ها و تزئینات حرم ساخته شده است و اکثر آن‌ها به دوران قاجار برمی‌گردد.

صحن‌های موجود در حرم شاه عبدالعظیم حسنی عبارتند از: صحن عتیق که اکنون با نام صحن امام حسن مجتبی (ع) شناخته می‌شود و در ضلع شمالی حرم قرار دارد. صحن باغ طوطی که اکنون با نام صحن امام حسین (ع) شناخته می‌شود و شمال غربی حرم قرار گرفته و مدرسه امین السلطنه نیز در آن واقع شده است و شبستان امام خمینی (ره) نیز در این صحن واقع شده است. صحن ناصری یا صحن ولیعهدی که اکنون با نام صحن کاشانی شناخته می‌شود و در غرب حرم قرار گرفته است. صحن باغچه علی جان در شرق حرم قرار گرفته است. صحن جنوبی نیز به نام امامزاده حمزه شهرت دارد.

مسجد جامع

مسجد جامع یکی از قسمت‌های اصلی حرم حضرت عبدالعظیم حسنی است که در آن مراسم‌های مختلفی چون عزاداری امام حسین (ع، نماز روزهای عید، سخنرانی‌های مذهبی و… برگزار می‌شود. این مسجد جز بناهایی است که هنگام توسعه حرم در دوران قاجار ساخته شده و جدا از محوطه حرم مطهر نیست. این مسجد در ضلع شمالی محوطه حرم قرار گرفته و ورودی آن از صحن عتیق است.

موزه حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (س)

قدمت زیاد حرم شاه عبدالعظیم باعث شده است که آثار باستانی و نفیس بسیاری در حرم و اطراف آن وجود داشته باشد. این موضوع باعث شد تا موزه‌ای به منظور نگهداری و حفظ این آثار تاریخی در حرم تأسیس شود. از طرف دیگر مردم، امیران و اشراف‌زاده‌های دوران مختلف اشیایی را به حرم اهدا کرده‌اند که برخی از آن‌ها به عنوان آثار نفیس ایران اسلام شناخته می‌شوند. در ابتدا این آثار در خزانه حرم نگهداری می‌شدند و از دسترس زائران به دور بودند. اما از سال ۱۳۸۱ موزه‌ای به وسعت سه هزار متر مربع در ضلع جنوب شرقی حرم راه‌اندازی شد. درب‌های آستان مقدس که قدیمی‌ترین آن‌ها مربوط به قرن ششم یا هفتم هجری قمری، قفل‌های فولادی و نقره‌ای دارای کتیبه که برای درب‌ها و ضریح‌های شاه عبدالعظیم، امامزاده حمزه و امامزاده طاهر، حجّاری‌هایی که شامل سردر مرمری دارای کتیبه برجسته، سنگ مزار مقامات حکومت قاجار، سنگ یادبود مدرسه برهان و تکه‌های کاشی‌کاری حرم، آثار سفالی از هزاره چهارم قبل از میلاد تا پایان قرن سیزدهم هجری قمری از آثار موجود در موزه حرم شاه عبدالعظیم حسنی است.مجموعه نسخ خطی که شامل کتب و صحف و متون و فرامین دوران تاریخی مختلف است. برخی از آن‌ها جز نفیس‌ترین آثار ایران باستان و اسلام شناخته می‌شوند.

باغ طوطی

باغ طوطی نام قبرستان تاریخی است که در حرم شاه عبدالعظیم قرار دارد. در گذشته این قبرستان در کنار مدرسه امین‌السلطان قرار داشت، اما بعد از تخریب مدرسه، بخش اعظمی از صحن باغ طوطی به قبرستان تبدیل شد. قبرستان باغ طوطی جز محوطه صحن محسوب نمی‌شود. در قبرستان باغ طوطی شخصیت‌های مهمی دفن شده‌اند که در حوزه‌های مختلفی شهرت داشته‌اند. طرح توسعه حرم عبدالعظیم حسنی سالهاست که در دستور کار شهرداری منطقه ۲۰ قرار گرفته واز دی ماه سال ۹۰ فعالیت عمرانی در باغ طوطی برای ایجاد شبستان و اتصال آن به صحن عبدالعظیم الحسنی آغاز شد. سنگ قبر اموات در این پروژه شکسته و تا مدتها امکان دسترسی به قبرها نبود. در این پروژه سنگ قبرها همسان شد تا فضای بیشتری در داخل صحن مورد بهره برداری قرار بگیرد. افرادی همچون ناصرالدین شاه و بسیاری از مشاهیر، شخصیت‌های سیاسی و اشراف حکومتی در محوطه اطراف حرم و به خصوص قبرستان باغ طوطی دفن شده‌اند.

آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی، آیت الله اثنی عشری، امیری فیروزکوهی، قائم مقام فراهانی، شهید شیخ محمد خیابانی، ستارخان، اسماعیل آشتیانی، بدیع‌الزمان فروزان‌فر، آیت الله حاج شیخ جواد فومنی حائری، آیت الله حسن آشتیانی، آیت الله احمد آشتیانی، شهید طیب رضایی، شهید حاج اسماعیل رضایی، شیخ ابوالفتوح رازی، پدر و مادر همسر حضرت امام خمینی، علامه محمد قزوینی، آیت الله حق شناس استاد اخلاق تهران، آیت الله مهدوی کنی، آیت الله مجتبی تهرانی و آیت الله ضیاءآبادی از جمله افراد مدفون شده قدیمی و معاصر در این قبرستان هستند.

بازار حضرت عبدالعظیم

قدمت این بازار به دوران صفویه برمی‌گردد و حدود ۵۰۰ سال قبل ساخته شده است. این بازار در دوران قاجار نیز بازسازی شده است و اکنون یک چارسوق با سقفی گنبدی شکل دارد، سمت غربی آن به کاروان‌سرای دوقلو می‌رسد و از سمت شرق به یک میدان کوچک منتهی می‌شود. در گذشته تاجرانی که در جاده ابریشم تجارت می‌کردند، محصولات خود را در این بازار می‌فروختند. اما امروزه انواع مختلف کالاها از جمله گیاهان دارویی، ادویه، پوشاک، زیورآلات و… در این بازار عرضه می‌شود.

پارکینگ حرم

پارکینگ حرم شاه عبدالعظیم در ضلع جنوبی قرار دارد و در محدوده حرم طرح ترافیک نیست و پارکینگ آن در روزهایی که مراسمی برگزار نمی‌شود، ظرفیت کافی برای پذیرش زائران دارد. این امر اما با هزینه انجام می‌شود و سوال اینجاست چرا پارکینگ متعلق به حرم باید از زائران هزینه‌ای هرچند اندک دریافت کند.

منبع:مهر