نقد و نظر بر شروعی تحول آفرین

عقیق: حاج میثم مطیعی مداح اهل بیت(ع) و داور نخستین کنگره ملی نوحه در یادداشتی به نقد و بررسی برگزاری این کنگره پرداخت. او در این یادداشت نوشت:

طلیعه سخن: « تحول‌آفرینی در گام نخستین»

نخستین کنگره ملی نوحه و نغمه‌های عاشورایی، در حالی برگزار می‌شود که رصد ابعاد متنوع آن، گویای طلیعه‌ای تحول‌آفرین و امیدبخش در نوع نگاه به تولیدات مرتبط با هیات و تشویق طیف‌های مختلف به خلق آثار در این عرصه است. اگرچه اصلی ترین، ماندگارترین و موثرترین تولیدی که در هیات صورت می‌پذیرد، « نوحه» است که در اجرای ذاکرین آل الله(علیهم السلام) تجلی پیدا می‌کند، اما آنچه کمتر مورد توجه قرار گرفته است، «پشتوانه عظیم پژوهشی، علمی، مهارتی و تجربی» است که سهم بسزایی در مانایی و اثربخشی عظیم نوحه‌ها دارند. از این منظر، این رویداد هنری ـ فرهنگی ملی، در اولین تجربه خویش، نه تنها پذیرای تعداد بسیار زیادی از «نوحه»‌ها، آن هم با زبان و گویش‌های مختلف و در محورهای محتوایی متنوع است، بلکه بخش ویژه‌ای را به همان پشتوانه گران سنگ اختصاص داده است و در یک فراخوان عمومی، از اهالی علم و هنر و همه علاقه­مندان این عرصه دعوت نموده است تا تحلیل و بررسی‌های عالمانه خویش را با رویکردهای گوناگون ادبی، موسیقایی، جامعه‌شناسانه، مردم شناسانه، روانشناسانه، تربیتی و... نسبت به نوحه و نوحه‌سرایی به دبیرخانه کنگره ارسال کنند. با اینکه آثار علمی خوبی دریافت شد، اما هنوز جای خالی بسیاری از پژوهش‌ها در این عرصه حس می‌شود که همت محافل علمی و محققان را می‌طلبد تا در این میدان وسیع و موثر قدم گذارند و برای ثبت روش­مند پیشینه­ی سترگ نوحه‌سرایی و حل مسائل جدید و تبیین مقتضیات روز مجاهدت علمی خویش را به عرصه بیاورند.

«طرحی برای پیشرفت»

هر رویدادی، در تجربه نخستین خویش، با همه مزیت‌ها و آثار ارزشمندی که برجای می‌گذارد، مستلزم طراحی و برنامه‌ریزی‌های آینده است که این مهم از لوازم عقلانی و غیرقابل اجتناب مدیریت یک رویداد محسوب می‌شود.

در جهت کمک به طراحان و مدیران کنگره ملی نوحه شماری از مهمترین پیشنهادات، در قالب یک طرح، به ایجاز و اختصار، در دو قسمت «راهبردی» و «عملیاتی(نقشه راه)»، ارائه می‌شود؛ البته این یادداشت فقط ناظر به « فرایند جمع آوری تا گزینش نهایی» بخشی است که « انتخاب نوحه‌سرایان برگزیده» نامیده شده است. امید آنکه این اقدام، مورد رضایت خداوند متعال و موثر در این حرکت باشکوه باشد و همه بزرگوارانی که خیلی بهتر و دقیق‌تر می‌توانند بنگارند، به ارتقاء و پیشرفت و اثربخشی بیشتر چنین رویدادی کمک کنند.

منظومه راهبردی

ضرورت تقویت «راهبرد جریان‌ساز»  

تعیین راهبرد در هر رویداد، اصلی‌ترین عاملی است که نقطه عزیمت، مقصد و مسیر نیل به آن را مشخص می‌کند که تعیین اشتباه آن خطر بزرگی است که در کمین چنین رخدادهای فرهنگی هنری نشسته است تا قلب‌ها و ذهن‌ها را متوجه جهت و قبله دیگری کند.

یکی از مهمترین اقداماتی که انتظار می‌رود در کنگره بعدی نوحه ظهور بیشتری پیدا کند، تحقق یک« راهبرد وحدت بخش و جریان‌ساز» است به طوری­ که مقصود نهایی و‌ساز و کار رسیدن به آن، به طور شفاف و دقیق، مشخص و تعریف شده باشد. از این رو، به نظر می‌رسد ملاحظات تکنیکی نباید غلبه پیدا کند، به این معنا که ارزیابی‌ها صرفا براساس زیبایی‌شناسی ملودی‌ها، اشعار و نهایتا برخی مضمون‌پردازی‌ها صورت نگیرد.

از این رو،  باتوجه به نقش الگویی چنین رخدادهای بزرگ فرهنگی مذهبی، بویژه برای آنان که دسترسی‌های کمتری به منابع اصلی دارند و تحت تاثیر فعالیت‌های مشهور و پربازدید این عرصه قرار می‌گیرند، این حساسیت از ضریب بیشتری برخوردار است. بنابراین، اگر در طراحی چنین رویدادهایی، استحکام راهبردی و نظری و چشم اندازِ جریان‌ساز لازم برای اثربخش‌تر نمودن هیات‌های مذهبی و رشد نوحه‌سرا و آثار آنان ظهور عملیاتی داشته باشد، نه تنها مزیت‌ها و هدف گذاری‌های مثبت آن به حاشیه رانده نمی شود، بلکه می‌تواند برخی مسائل مستحدثه را پاسخ دهد و از ظهور برخی از گسل‌های آسیب‌زا در عرصه هیات مانند «رقابت‌های نازل و دور از غایت هیات» و «تشدید انگیزه‌های تولید برپایه زودتر و بیشتر دیده شدن» جلوگیری نماید.

مهمترین مولفه‌های راهبردی

در ارتباط با مساله‌ای که اشاره شد، فهرستی از مولفه‌های پیشنهادی، که بسان قطعاتی در کنار یکدیگر، می‌توانند پازل راهبردی چنین رویدادی را شکل دهند تا نهایتا تصویری زیبا، موثر و ماندگار از آن برجای ماند، به صورت زیر تقدیم می‌شود، هرچند می‌توان بر این موارد افزود و هر یک را از حیث نظری و مصداقی بسط داد.

ضرورت ارائه «پیشنهاده» توسط نوحه‌سرا

نگارش یک پیشنهاده (پروپوزال) توسط نوحه‌سرا که شناسنامه‌ای از آثار خویش ارائه دهد، مانند: اهداف، ایده‌ها و مضامین نو، سابقه نغمات و شیوه ساخت آنان و...

تعیین معیار تقدیر براساس اثرمحوری نه شخص محوری

معرفی افراد به عنوان نوحه‌سرای برتر، با اشکالاتی همراه است و در عین حال، توجه به آثار به جای شخص مزیت‌های فراوانی دارد که به برخی ابعاد و ملاحظات آن اشاره می‌شود:

عدم جامعیت هنری نوحه‌سرا: یک نوحه‌سرا، ممکن است بخشی از آثار او، آن هم در برخی مولفه‌ها مزیت داشته باشد ولی در عین حال نقدهای جدی و بنیادین به قسمت‌های دیگر کارهای او وارد باشد. از این رو، تقدیر از یک شخص، آن هم در یک عنوان کلی، به معنای الگو قرار دادن او در مجموعه‌ای ترکیبی از یک هنری به نام نوحه‌سرایی است، در حالی که او چنین جامعیتی را، حداقل از جهت هنری، ندارد.

حال اگر، نوحه‌سرایی، در میزان علم، تجربه و خط مشی فکری و عملی او شبهاتی وارد باشد، این آسیب‌ها در ساحتی که منزه و مطهر است، بسیار بیشتر خواهد بود. چه بسا، برخی معتقد باشند، زمانی یک فرد نقش الگویی پیدا کند که فراز و نشیب‌های دنیا را چشیده ولی همچنان ثابت قدم و استوار در مسیر اهل بیت(ع) قدم برمی‌دارد.

ضرورت نگاه هنری و تخصصی به نوحه: نقش الگو بخشی تقدیر از یک اثر هنری به جامعه، ایجاب می‌کند که از زاویه تخصصی نتایج ارزیابی خود را ارائه دهد. یک اثر نوحه، ترکیبی از چند هنر است، که ارکان اصلی آن عبارتند از : شعر و ملودی، که هر کدام اجزاء مختلفی دارند. وقتی در چنین رویدادی، از یک اثر، با ذکر دقیق ارکان آن و علت تقدیر می‌شود، مثلا دارا بودن زبان قوی، نغمه سرایی صحیح و نوآورانه، زاویه نگاه جدید، هدفمندی و اثربخشی خاص، احیاء تراث و ... ، با این اقدام، نه تنها عموم جامعه را از ارزش بالا و پیچیدگی‌های هنری نوحه مطلع می‌نماید و جای خود را در هنر کشور پیدا می‌کند، بلکه علاقه مندان و فعالان این عرصه را به یادگیری و تخصص در این حوزه ترغیب می‌نماید.

توجه نوحه‌سرا به ضعف‌ها و قوت‌ها: تقدیر اثرمحور، به‌سازندگان آثار برگزیده و سایرین، ضعف‌ها و قوت‌هایشان را نشان می‌دهد و یادآور می‌شود که راه زیادی تا رشد مطلوب پیش روی شماست.

قرارگرفتن نقش الگودهی در مسیر اصلی خود: وقتی از یک اثر، بویژه با دلایل اصلی آن، تقدیر می‌شود، نقش الگو دهی، در مسیر اصلی خود جریان پیدا می‌کند، یعنی آن چیزی تقدیر می‌شود که شایسته بسط و تعمیم بیشتر است و جامعه مداحی ما به چنین نمونه‌هایی نیاز دارد. 

اهمیت هدفمندی نوحه‌ها

شاخص جهت گیری نوحه‌ها باتوجه به فلسفه قیام امام حسین، آن هم در این برهه حساس تاریخی.
توجه به جنبه‌های عقلانی، معرفتی و تعالی بخشی در مضمون‌پردازی‌ها
حفظ اصالت و چارچوب‌های هیات (اشعار و نغمات(ملودی و ریتم))
 احیاء میراث مرثیه(اشعار و نغمات)
ضرورت تولید ارزش افزوده با توجه ویژه به وزانت شعر فارسی و نغمات اصیل ایرانی

به نظر می‌رسد، اگر نظیر این محورها، مورد توجه قرار نگیرد، ممکن است نه تنها چنین «فرصت‌های سرنوشت‌ساز برای جریان‌سازی» از دست بروند، بلکه بحران‌های دور از ذهن، بسان صاعقه‌هایی بر آسمان تولید آثار هیاتی سایه افکنند. به این معنا که افراد برای رقابت در عرصه دیده شدن و پسندیده شدن، با تقلید از آثار برگزیده شده و مشهوری که مولفه‌های راهبردی در آنها کمرنگ است، بجای توجه جدی به یادگیری علمی و فنی هنر نوحه‌سرایی، مراجعه به تجربه‌های اصیل و موثر و ماندگار در طول سده گذشته و تلاش مجاهدانه در این عرصه، گرفتار پدیده‌های نوظهوری می‌شوند که بدون دقت نظر در ابعاد مثبت و منفی آنها، وارد حوزه نوحه‌سرایی و مداحی شده اند. به عنوان مثال، توجه ناکافی به رشد معرفتی و عقلانی مخاطب، استفاده زیاد از اشعار عامیانه، محاوره و سطحی و عدم توجه به پیشینه وزین شعر فارسی، بکارگیری نادرست ملودی‌ها و ریتم‌ها، تقلید از الگوهای نامناسب، روی آوردن به هیجانات خلاف شأن هیات و ... . متاسفانه در سال­های اخیر که این نمونه کارها اوج گرفته اند، نه تنها در مرکز، بلکه به تعبیت از آن، در نقاط مختلف کشور نیز این موج راه افتاده است و مسیر حرکت هیات‌ها را تحت تاثیر خود قرار داده است.

تدوین طرح عملیاتی و نقشه راه

براساس اهداف و رویکردهای راهبردی که در بخش اول تنظیم می‌شوند، منطق و‌ ساز و کارهای اجرایی، متناسب با آن صورت می‌گیرد که از اهمیت بسیار بالایی هم برخوردار است، زیرا بهترین چشم اندازها، بدون طرحی مدون، دقیق، سالم و قابل اجرا، نتیجه‌ای جز شکست ندارند. این کنگره، تلاش‌های فراوانی در این زمینه نیز داشته است، ضمن تقدیر فراوان پیشنهاد می‌شود برای کنگره‌های بعدی مولفه‌های زیر در فرایند گزینش آثار به کار گرفته شود.

بنابراین، باتوجه به ملاحظات راهبردی، مهمترین محورهایی که به نظر می‌رسد برای آنها، شیوه نامه‌ای تدوین شود تا قطار جریان‌سازی کنگره را از مبدا به درستی حرکت دهد، مسیر را به درستی ترسیم نماید و جهت حرکت را تا رسیدن به مقصد نهایی حفظ کند، به صورت زیر پیشنهاد می‌شود:

طراحی شیوه‌های متنوع گردآوری آثار

یکی از امتیازات یک رویداد هنری، که در مقام معرفی آثار برتر است، جامعیت آن در کشف و معرفی استعدادها می‌باشد. از این رو، مطلوب است که به ارسال آثار توسط‌سازنده نوحه اکتفا نشود و روش‌های دیگری را برای رصد و جمع آوری دقیق طراحی و اجرا نمایند، مخصوصا برای آنانکه شناخته شده نیستند یا به جهت عدم اجرا توسط مداح معروف یا رسانه‌ای نشدن، خود را در این سطح تصور نمی‌کنند یا به هر دلیل وارد این میدان عظیم نشده اند. از این رو، سه روش عمده در این قسمت عبارتند از:

فراخوان عمومی و ارسال آثار توسط اشخاص که در این کنگره اجرا شد.
رصد و دریافت آثار توسط تیم اجرایی کنگره
ارتباط با متولیان و مراکز فعال در عرصه هنر مداحی و هیات در سراسر کشور برای معرفی آثار شاخص

طیف‌بندی نوحه‌ها در مقام ارزیابی

باتوجه به تنوع موضوعات، جهت گیری‌ها و عرصه‌های نوحه‌سرایی، که از آغاز هم اینگونه بوده است و متاثر از تفکر انقلاب اسلامی، شدت و دامنه­ی وسیع تری نیز به خود گرفته است، از مواردی که پیش از داوری ضروری به نظر می‌رسد، تقسیم‌بندی آثار در طیف‌های متعدد است که ارزشیابی آنان نیز متفاوت می‌شود؛ مثلا نوحه‌ای از درد و مصیبت روایت می‌کند، دیگری مدح و حماسه است یا اثری با ضرب زمینه است و دیگری با ضرب شور، یا برخی آثار جهت گیری سیاسی ـ اجتماعی یا تمدنی دارند و... . در این راستا برخی از محورهای پیشنهادی را می‌توان به صورت زیر فهرست کرد که می‌توان برآن افزود و  برای هرکدام نیز شاخص‌هایی تعیین کرد.  

از حیث ضرب(نوحه، زمینه، واحد، شور)
از حیث مضمون(عاطفی، حماسی، مصیبت...)
از حیث عرصه و جهت گیری خاص (تمدنی، سیاسی ـ اجتماعی، مسائل روز، ایثار و شهادت، بین المللی)

تدوین شیوه نامه راهبردی- تکنیکی ارزشیابی آثار

یکی از اصول مهم ارزیابی آثار، تدوین شاخص‌های ارزیابی است، به طوری­که در نسبت با داوران، نوعی وحدت رویه در گزینش‌ها ایجاد کند و هم اگر قرار شد در معرض شرکت کنندگان یا مخاطبین قرار گیرد، سطح قابل توجهی از اقناع‌سازی در کیفیت و نتایج ارزشیابی را به همراه داشته باشد.

از جمله مسائلی که در فرایند بررسی آثار این کنگره، انتظار می‌رود در آینده مورد عنایت قرار گیرد توجه بیشتری به آن شود، تدوین شیوه نامه سنجش و ارزیابی نوحه‌ها برای ایجاد وحدت رویه در «زیبایی شناسی» است.

در این شیوه نامه، مطلوب است، ابتدا دو قسمت اساسی برای تدوین شاخص‌ها و ارزشیابی طراحی شود:

ارزشیابی راهبردی:  این بخش براساس مولفه‌های راهبردی تنظیم می‌شود.
ارزشیابی تکنیکی:  این بخش براساس شاخص‌های تخصصی در ارکان نوحه تنظیم می‌شود.

نکته حائز اهمیت در این دو قسمت، نقش شرط لازم بودن ارزشیابی راهبردی و شرط کافی بودن قسمت ارزشیابی تکنیکی است. یعنی در صورتی داوری تکنیکی روی اثری جریان پیدا می‌کند که از شاخص‌های راهبردی برخوردار باشد و در این مرحله قابل قبول ارزیابی شود.

در هر یک از این قسمت‌های دوگانه، ضوابط و شاخص‌هایی از زوایای مختلف و با جزییات ضروری، توسط کارشناسان متخصص و مجرب، در محورهایی نظیر شعر، ملودی، ریتم، مضمون، شرایط سنی نوحه‌سرایان، مخاطب سنی آثار و... تدوین شوند، در اختیار داوران قرار بگیرند و معیار ارزشمندی‌ها و برتری‌ها طبق آن سنجیده و جمع‌بندی شود.

لازم به ذکر است که در چنین رویدادی که تعداد بسیار بالایی اثر گردآوری می‌شود، مراحل مختلفی برای گزینش آثار طراحی می‌شود، که دقت در تدوین شیوه نامه سنجش و ارزیابی و بکارگیری آن در تمام مراحل بسیار ضروری است.

وحدت رویه در نوع کیفیت آثار ارسالی

وجود وحدت رویه در صوت‌ها یا فیلم‌های گردآوری شده بسیار مهم است، زیرا یک صوتی ممکن است توسط مداحی در استودیو اجرا شده باشد یا با انواع اقدامات دیجیتالی زیباسازی ویژه‌ای روی آن صورت گرفته باشد، که طبق بخش نخست، خارج از چارچوب راهبردی کنگره هم هست، ولی صوت دیگر با کیفیت پایین یا صدای معمولی ضبط شده باشد. اگرچه وجود داورانی متخصص و مجرب و شیوه نامه‌ای علمی و دقیق، می‌تواند اثر این تفاوت‌ها را کم کند، با این وجود، ضرورت تعیین الگوهایی مشخص، با تاکید بر اجرا در هیات، برای رعایت عدالت ضروری است.

تعیین شاخص‌های انتخاب داوران در بخش نوحه

یکی از متداول‌ترین معیارهای انتخاب داوران در چنین محافلی، شناخته شده بودن به عنوان مداح، شاعر و نوحه‌سرا می‌باشد که هم صاحب علم و تجربه اند و معروفیت آنان، اعتبار و اعتمادآفرینی خاصی به این رویداد و نتایج آن می‌بخشد. اگرچه این شاخص مزیت‌هایی دارد، اما باید با توجه به چشم انداز راهبردی، طیف‌بندی آثار و شیوه نامه ارزشیابی، از اساتید و کارشناسان شعر و موسیقی دیگری نیز، که می‌توانند اهداف مورد نظر را باتوجه به جنبه‌های علمی و تخصصی آن محقق‌سازند، استفاده نمود.

تقدیر از این شروع تحول‌آفرین

از آنجا که به عنوان یکی از اعضاء هیات داوران، از نزدیک شاهد زحمات عزیزان بودم، بر خود فرض می‌دانم از همه دست اندرکاران این رویداد بزرگ فرهنگی خصوصا دبیر ارجمند کنگره، جناب آقای مهدی زنگنه که خود پژوهشگر، مستندساز، شاعر و نغمه‌پردازی مجرب محسوب می‌شود، تشکر و قدردانی کنم.

با توجه به افزایش روزافزون اثرات نوحه و اهمیت نوحه‌سرایی در جامعه امروز، این اقدام فرهنگی از ضروریات به شمار می‌رفت. امید است در گام‌های بعدی، این حرکت مبارک، بالنده‌تر شده، اشکالات احتمالی آن کمتر و کمتر شود و نقش بسزایی در تحولات نوحه‌سرایی ایفا کند.