عقیق: محمدابراهیم یزدانی :نهضت عاشورا و حوادث حول آن، اقیانوسی را پدید آورده که با هر تخصص و گرایشی با آن مواجه شوی، مات و مبهوت میمانی. دگرگونی‌ها و اتفاقات در جریان عاشورا آنقدر گسترده است که می‌توان دانشگاه‌های متعددی برای عاشورا پژوهشی داشته باشیم. واقعه عاشورا را می توان از زاویه جامعه شناسی، روانشناسی، اخلاق پژوهی، حقوق، سیاست و... بررسی کرد و سال‌های سال قلم را زمین نگذاشت. یکی از شخصیت‌هایی که به عاشورا به نگاه و زاویه خاص پرداخته است مرحوم آیت الله شیخ علی صفایی حائری معروف به عین.صاد است. او امام حسین(ع) را اینگونه می‌بیند که بی تفاوت و سازشگر نیست و برای رسیدن به حق، از هیج باک ندارد. با این نگاه باید عاشوراپژوهی چنین شخصی هم خاص و کمی متفاوت از سایرین باشد. از این رو گفتگویی با حجت الاسلام سید عباس لاجوردی انجام داده‌ایم تا کمی نگاه عاشورا پژوهانه عین صاد را تشریح نمایند.
*به عنوان اولین سوأل و شروع گفتگو، ابتدا کمی به معرفی شخصیت علمی و دینی مرحوم علی صفایی حائری (عین صاد) و آثار عاشورا پژوهی و مرتبط با قیام سیدالشهداء که توسط ایشان تألیف شده است، بپردازید.
ابتدا درود و فاتحه‌ای به روح آن استاد عزیز می فرستیم. اما اگر بخواهیم مرحوم علی صفایی حائری (۱۳۳۰-۱۳۷۸ش) معروف به عین صاد، را معرفی کنیم باید بگویم او یک روحانی، نویسنده و اندیشمند شیعی بود که با نگرش نظام‌مند به آموزه‌های دینی بر این باور بود که دین تنها شامل احکام اقتصادی، سیاسی، تربیتی و... نیست. بلکه نظام‌های اقتصادی و تربیتی و سیاسی و… هم ارائه می‌کند. همین نگاه بود که منجر می‌شد تا مرحوم صفایی نظام تربیتی را بر دیگر نظام‌های دینی مقدم بداند و ایشان می‌گفتند:« پیامبر با اِعمال روش تربیت اسلامی، فلسفه، عرفان، اخلاق و فقه اسلامی را در فکر و احساس و رفتار مؤمنان پرورش داده است.» ایشان علاوه بر این نگاه نظام‌مندی که داشتند با توجه بر مهارتی که در نویسندگی و بافت و ساخت متن داشتند، کتب متعددی در زمینه‌های تربیتی و اخلاقی به رشته تحریر درآوردند و یکی از حوزه‌های مطالعاتی و پژوهشی ایشان که ورود کردند، واقعه عاشورا و قیام حضرت اباعبدالله الحسین(علیه السلام) هست. عین صاد نگاه و منظر متفاوتی را برای انگیزه‌ها و اهداف قیام سید الشهداء طرح نمود و از خود دو اثر عاشورایی با عناوین عاشورا (بررسی و تحلیل حرکت امام حسین) و وارثان عاشورا (سخنرانی‌های ماه محرم بین سال‌های ۷۲ تا ۷۷) برجای گذاشته است. شاید بتوان گفت همین نگاه نظام‌مند و تلفیقی ایشان در زمینه‌های تاریخی و تربیتی دین اسلام در نوع نگاه عاشورایی ایشان بروز و ظهور پیدا کرده و همین خط هم دنبال شده است. چرا که وقتی عاشورا پژوهی را در کشورمان می‌بینیم، معطوف به چند رویکرد و مقوله بوده است؛ رویکردهایی همچون: مظلومیت شخصیت و خانواده امام حسین، وقوع چنین حادثه زشت و قبیحی در نظام سیاسی با نام اسلام و ... . اما آنچه که در نگاه عاشوراپژوهی و تاریخی استاد صفایی حائری شاهد آن هستیم، تحلیل و تعمق از منظر نگاهی اخلاقی و تربیتی به واقعه عاشورا است. عین‌صاد، درگیری عاشورا را امری ناگزیر می‌داند و می‌گوید:«این درگیری نه به خاطر سلطنت و پیروزی و نه به خاطر قدرت و خودنمائی است. این درگیری ادامه آن بینش‌ها و آن شناخت‌ها و آن عقیده‌ها است.»
*ریشه‌های نگاه عاشورا پژوهی عین.صاد چیست و روایت ایشان از واقعه عاشورا بر محور چه گفتمانی شکل گرفته و پرورش یافته است؟ یعنی مبتنی بر این نگاه نظام‌مند چه خط اصلی را محور روایت خود از عاشورا قرار داده‌اند؟
ببینید نگاه به مقوله قیام عاشورا با رونق و گسترش انقلاب‌های اسلامی در سطح جهان خودش توسعه یافت. یکی از محورهای توسعه این موضوع در ذیل انقلاب‌ها به نظرم همان بحث قیام و حیات (زندگی) است. همین جا باید از گفتمان عین صاد نام برد.چرا که او سرآغاز روایت خود در عاشورا پژوهی را تعبیر زندگی در صحنه‌ای از پیکارها می‌داند و می‌گوید که انسان وقتی در میدان زندگی استعدادهایش بیرون می‌ریزد که در میدان مبارزه باشد. او پیکار و مبارزه‌ای را ارزشمند می داند که با هدفی بزرگ شروع شود و با انگیزه‌ای پاک همراه گردد و به بهترین شکل رهبری گردد. همین نگاه ایشان را باید در بررسی قیام عاشورا دنبال کنیم. او در آثارش شکل، هدف، انگیزه و رهبری را حول محور این قیام مورد بررسی قرار می‌دهد. از منظر عین.صاد عاشورا یک داستان به وسعت تاریخ است که تنها یک هدف و جهت ندارد. من اگر بخواهم از نگاه عین صاد به فلسفه قیام عاشورا بگویم باید به مسئله هدف و معنی انتخاب در عاشورا پژوهی ایشان اشاره کنم که خود ایشان در جایی از کتاب عاشورا می‌گوید:« هدف و انتخاب با هم تفاوت دارند، اثر با هدف تفاوت دارد. حسین برای قرب خدا می‌جنگید و شهید شد اما این هدف اثری همچون شفاعت را به همراه دارد، شفاعت همراه این انتخاب بزرگ هست. آری، این شهادت، انتخاب حسین است و این شفاعت نتیجه‌ی کار عظیم او.» پس ببینید رویه و مشی شخصیتی همچون عین صاد در بررسی واقعه عاشورا بر انگیزه و هدف افراد در حرکت هست و انتخاب‌ها را ملاک رستگاری در مسیر هدف می‌دانند.
*آیا استاد صفایی حائری با ترسیمی که از گفتمان عاشورایی ایشان داشتیم بر مشخصه‌های خاصی در معرفی این قیام تاکید داشته اند؟
بله. ببینید قیام سیدالشهداء یک قیام عظیم چند وجهی است و این را ما در سیر بررسی عاشورا از منظر همه بزرگان به صورت متعدد می‌بینیم. استاد صفایی حائری هم از این قاعده مستثنی نبودند و ضمن روایت قصه عاشورایی خود از یک نوع نگاه اخلاقی با مدل تربیتی استفاده کرده‌اند. این نظام که می‌گوییم در واقه نگاهی هست که به واقعه عاشورا از مجموعه نیازها یاد می کند، نیاز به چه چیزهایی؟ نیاز به رهبری که طالب دنیا نباشد. همین جا هست که عین صاد در ضمن تفسیر تربیتی و اخلاقی خود به فلسفه و موانع قیام هم مبتنی بر همین نگاه اخلاقی اشاره می‌کند. ایشان این نیاز و مانع را هم در رهبری قیام می بیند و اصرار دارد که تا وقتی رهبری اصلاح نشود قیام مثل عاشورا رخ نمی‌دهد. همین مباحثی که اینجا ما داریم از نگاه ایشان تشریح می‌کنیم وقتی وارد آثار می‌شویم با نگاهی واقع گرایانه و اخلاقی، طرح سوأل می‌شود. سوألاتی که مبنای آن معرفت و نگرشی است که به هدف داریم. بنده تفسیرم از این سوألات ایشان و همچنین نوع نگاه این هست که صفایی حائری می‌خواهد بداند، چرا رویکرد سیاسی مردم کوفه ناگهان متزلزل شد؟ چرا خشونت افراد در جریان عاشورا به پرخاش‌های بی سابقه مبدل شد؟ چرا امت مسلمان برخلاف بنیان‌های اعتقادی و اخلاقی خود از لحاظ سیاسی حضرت سیدالشهداء را کنار گذاشت و او را در صحرای نینوا تنها گذاشت؟ همه اینها را او در تلاش است تا با محور انگیزه و هدف و مبتنی بر همین محور اخلاق پاسخ دهد.
*اگر بخواهید نگاه و غایت اصلی که استاد صفایی حائری در عاشورا پژوهی خود دارند را بیان کنید. چگونه باید از آن سخن بگوییم؟ در واقع چه هدفی را ایشان دنبال می‌نماید؟
اگر بخواهیم از امتداد و غایت اصلی که نگاه مرحوم علی صفایی حائری (عین‌صاد)، در موضوع عاشورا دنبال می‌کند سخن بگوییم. این تفسیر از کلام ایشان که قطعاً وجود امام برای دین، پرثمرتر و برای یزید خطرناک‌تر است. این درست که مرگ او مجاهد می‌سازد، اما آیا ما می‌توانیم با قاطعیت بگوییم زندگانی او بیشتر و بهتر سازندگی ندارد؟ آیا صرف این که کسی جانشین او هست و خداوند دیگری را معین کرده، از بزرگی مصیبت او می‌کاهد؟ پس عین صاد در ماهیت و غایت سخن خود در بیان این بر می‌آید که وجود امام حسین، برای یزید و دستگاه اموی آن قدر خطرناک و ضرر آمیز بود که یزید با تمام وجودش، برای نابودی ایشان کوشش‌ها کرد و تا امام را به شهادت نرساند آرام ننشست. در واقع آن چیزی که اینجا بروز و جلوه اصلی هدف امام حسین در اندیشه عاشورایی استاد صفایی حائری هست این موضوع است که وجود امام حسین در مسیر سازندگی و توسعه دین قرار دارد و نگاه یزدیان زمان که نمی‌خواستند دین توسعه یابد و ظلمات بر اندیشه انسان‌ها سایه بیندازد، جامعه را بدون رهبر کرد. فقدانی چه گرفتاری‌هایی را برای عالم تا روز قیامت به دنبال می‌آورد. این خط رهبری و فقدان امام برای جامعه را عین صاد در نگاه تربیتی خودش بارها اشاره کرده است و می‌گوید که عاشورا هر روز در قامت فقدان رهبر و امام برای ما تا قیامت رخ می‌دهد. در واقع نگاه ایشان برخواسته از امتداد تفکر نیاز جامعه به هدایت و هدایتگر هست که آن تربیت و اصلاح اخلاقی صورت گیرد و این امر به صورت کامل زمانی رخ می‌دهد که منتقم خون‌های امامان معصوم یعنی حضرت مهدی (عج) ظهور می‌کند.
*به عنوان نکته پایانی، اگر بخواهیم جمع‌بندی اجمالی از مباحث عاشورا پژوهانه استاد علی صفایی حائری داشته باشیم. شما ایشان را بر مدار چه تعاریف و جایگاهی در قاموس تاریخ عاشورا پژوهی می‌بینید؟
من قبل از اینکه بخواهم کمی در مورد سوأل پایانی شما سخن بگویم. می‌خواهم یک نکته‌ای را بگویم که شاید خیلی کمتر در اندیشه فکری استاد صفایی حائری دیده شده است. آن هم این هست که ایشان به عنوان روایتگر عاشورایی، مکتب امام حسین را ترسیم می‌کنند و می‌گویند:« باید تماماً به حسین (ع) ایمان آورد وگرنه اگر گزینشی رفتار کنیم دچار التقاط شده و به فلاح نخواهیم رسید.» اگر بخواهم کمی این موضوع را باز کنم باید بگویم، استاد بر این اعتقاد بودند که گزینش در قیام حسینی وجود ندارد و برای رستگاری در نهضت امام حسین (ع) شناخت اصول، زندگی کردن با اصول و عدم تبعیض در عمل و اعتقاد به اصول مسیری است که راه را به انسان نشان می‌دهد. همچنین ایشان شاخصه‌های مکتب حسینی و قیام حسینی را در آثار و گفتار عاشورایی خودشان ذکر کرده‌اند و برای مخاطب آثار تشریح نموده‌اند که باید به این نکته هم اهتمام جدی داشت. اما اگر بخواهیم جمع بندی اجمالی و مختصری از نوع روایت استاد علی صفایی حائری در موضوع عاشورا بیان کنیم. باید مبنای فکری و نقطه ورود وی به بحث قیام سیدالشهداء را همچنان دنبال نماییم. عین صاد در تعریف بینش و نگرش، از مبدأ نگرش ها به موضوع قیام نگاه می‌کند و با نگاهی اخلاقی به این واقعه اهداف و غایت آن را ترسیم می‌نماید. عاشورا به عنوان الگویی برای عدالت‌خواهان جهان و شناخت آنچه که آدمیان برای رسیدن به رستگاری نیاز دارند؛ سرمشقی برای تولی به حجت خدا و تبری از دشمنان آنها تبدیل شده است. این مقوله در آثار صفایی حائری نیز به عنوان امر «اضطرار به حجت خدا» طرح شده است. هدفی متعالی که حسین بن علی(ع) برای نجات امت و شفاعت آنها، در روز دهم محرم ندای آزادگی و شهادت طلبی سرداد. مقابله‌ای که مسیر تاریخ و بشریت را تغییر داد و تا ابد مردم زمین را در سرزمین کربلا باقی گذاشت. البته این مسیر هدف و غایتی داشت که عین‌صاد از آن با عنوان شفاعت امت پس از واقعه عاشورا نام می‌برد. با همین نفسیر ایشان عاشورا را آیینه تمام نمای خلقت می‌داند، چون توانست تمام درس آزادگی و خوبی‌ها را با تمام بدی ها وشقاوت‌ها را در یک نمای کلی بر جهانیان عیان سازد. حال اینکه من می خواهم بگویم مسئله عین صاد در اینکه عاشورا صحنه روایت تمام خوبی ها و بدی هاست، تمام نمی شود و ایشان به ضرورتی در جامعه امروز ما اشاره می‌کنند که نیاز وارثان عاشورا است. حالا این نیاز چی هست؟ عین صاد این نیاز را چیزی نمی‌داند جز اضطرار وجود حجت خدا و مستمسک شدن به دامن امام. او در آخرین روایت عاشورایی خود می گوید که جای امام با هیچ حجتی برای عالم پر نمی گردد.
منبع:مهر