نگاهی به زندگی یک روحانی که متفاوت فکر می‌کرد

عقیق: مستند «برای پس از مرگم» به تهیه‌کنندگی و کارگردانی عبدالرضا نعمت‌اللهی روایتی از زندگی علی صفایی حائری روحانی پیشرو، اندیشمند و عارف معروف به عین صاد است. این مستند برای اولین بار در جشنواره سینما حقیقت به نمایش درآمد و پس از آن به سامانه‌های نمایش آنلاین فیلم رفت و اخیراً از تلویزیون نیز پخش شد.

حتی پژوهشی قابل‌اعتنا و مصاحبه‌هایی غالباً بدون ممیزی با اطرافیانِ «علی صفایی حائری» در مستند «برای پس از مرگم» نیز، نتوانست مرز بین علاقه و تنفر و دلایل پس‌زدن یک روشنفکر دینی توسط عده‌ای را مشخص کند. اتهاماتی عقیدتی، اخلاقی، سیاسی، فرهنگی که بر سوژه مستند در روزگار حیاتش وارد می‌شد و همچنان نیز حساسیت‌هایی را در برخی محافل برمی‌انگیزد، اغلب قطعیتی در خود ندارد و نه‌تنها در این مستند بلکه در هیچ مرجع دیگری نمی‌توان به‌روشنی دریافت که چرا یک روحانی که فقط زاویه‌ای متفاوت در بیان عقاید و تفسیرهایش داشت، تا حد حذف و به حاشیه رانده‌شدن و اتهاماتی شدید قرار گرفت؟

بنابراین موضوع اصلی مستند، واکاوی اتهاماتی است که بر یک روحانی با عقایدی متفاوت در دهه 1360 وارد شد و بدون اثبات یا بررسی در مرجعی حقوقی و رسمی، او را در خفا به عزلت یا حاشیه راند.

 مستند «برای پس از مرگم» نیز همچون خود واقعیت، چنین رویه‌ای در بیان دلایل دارد. مستندساز با وجود دسترسی به برخی منابع و گفت‌و‌گو با تعداد زیادی از آشنایان سوژه، همچنان در پی پاسخ‌هایی روشن برای دلایل این اتهامات و طردشدگی است. جذابیت مستند نیز در این مسئله نهفته است که تا پایان، پاسخی قطعی بر سؤالات داده نمی‌شود، همان‌طور که خود تاریخ پاسخی روشن به وقایع پیرامون سوژه نداده است. به عبارتی برای درک دلیل تمام آن ناملایمتی‌ها فقط باید به خود سوژه اکتفا کرد و از درون خود سوژه جهان پیرامونش را سنجید.

ازاین‌رو مستند حاوی دو نکته اساسی است؛ یکی مصاحبه‌هایی با آشنایان و مطلعین و دیگری منتخبی از سخنرانی‌ها و اظهارنظرهای خود سوژه در محافل مختلف. مستندساز با چینش پلان‌های مرتبط با هم در مصاحبه و همچنین گفته‌های خود «علی صفایی حائری» تصمیم‌گیری برای قضاوت را به مخاطب واگذار می‌کند و کاستی عدم حضور اتهام زنندگان در مستند را پوشش می‌دهد. 

دافعه و جاذبه هم‌زمان سوژه در زمان حیات، آن‌گونه دوگانگی است که در واقعیت عینی نیز چالش‌هایی برای شخصیت موردبحث به وجود آورده که غیرقابل‌حل باقی می‌ماند. بدین معنی که موافقان «علی صفایی حائری» بنا بر رویکردی «شناخت محور» می‌دانستند چرا باید همچنان نسبت به او علاقه نشان دهند و از سوی دیگر مخالفانش نمی‌دانستند یا نمی‌خواستند آشکار کنند که چرا باید از او متنفر یا مخالفش باشند. جالب اینکه در طول مستند آنهایی که تا تاریخ 22 تیر 1378، یعنی زمان درگذشت «علی صفایی حائری» به هر طریقی اتهاماتی بر او نسبت دادند، حاضر نشدند در این مستندِ پژوهش‌محور، نقشی داشته باشند و دفاعیاتشان مبنی بر بیان آن اتهامات را جلوی دوربین مستندساز شرح دهند.

اینجاست که برای قضاوت یا شناخت، می‌توان به کلام و کردار خود سوژه رجوع کرد. کافی است به یکی از اظهارنظرهای «علی صفایی حائری» در لحظات آغازین مستند رجوع کنیم. آنجا که گفته بود: «من از کسی تقلید نمی‌کنم.» یا «یوسف اگر تن به زنا می‌داد، متهم به زنا نمی‌شد.» یا «توجیه کارهای غلط، حماقت است و بازی‌خوردن.» یا قبل از اعزام پسرش به جنگ و البته شهادتش به او گفته بود: «قبل از رفتن به جنگ و شهیدشدن، شهید شو!» این‌گونه است که مستندساز با درج دقیق اظهارنظرهای سوژه در کنار مصاحبه‌ها، فقدان مخالفانِ وقت را جبران می‌کند و به‌خوبی مخاطب را با شخصیتی به‌شدت متفاوت از جریان نُرم روحانیت آشنا می‌سازد.

موارد اتهامی متعددی در مستند در بخش‌هایی مجزا بررسی می‌شود از جمله ارتباط با ساواک، التقاطی بودن، تفکرات حجتیه داشتن، ضدانقلاب بودن، شیفتگی خانم‌ها بر او و... که همگی با سؤالاتی که از پشت دوربین از مدعوین پرسیده می‌شود واکاوی می‌شود تا بخشی از واقعیتِ پنهان آشکار شود. حتی مستندساز استدلال یا احتمالاتی که خود داده تا به واقعیت برسد را نیز در سؤالاتش گنجانده است. به طور مثال سؤالی درباره عارف بودن «علی صفایی حائری» که همین نشان می‌دهد در بحث پژوهش، همچنان رازهای سوژه برای تولیدکننده سربه‌مهر است. چرا که در معنای معمول، زاویه‌ای می‌تواند در تفکر یک عارف در برابر یک روحانی وجود داشته باشد که شاید با اتکا بر آن، چنین اتهاماتی را به سوژه منسوب نموده‌اند.

مستند «برای پس از مرگم» سوژه‌ای همچنان حساسیت‌زا دارد و همین می‌تواند ابزار ممیزی خودخواسته یا نهادهای متولی را فعال کند. بااین‌حال شمایل اثر به‌گونه‌ای طراحی شده و منابع و ارجاعات به شکلی در مستند گنجانده شده تا مستند، زیرکانه از تیغ ممیزی بگذرد و یک روحانی که حتی انگ تفکر اسلام مارکسیستی و بینش ماتریالیستی به خود دیده بود را دوباره جلوی دید بیاورد.

رحیم ناظریان

منبع:تسنیم