سخنان امام علی(ع) چگونه در ۱۴ قرن گذشته ضبط و جمع آوری شده است؟

عقیق:یکی از سوالات پیرامون سخنان حضرت علی علیه السلام، چگونگی حفظ و نوشتن سخنان این امام همام است که در این مطلب به انتشار پاسخ آن خواهیم پرداخت:

همه می‌پرسند سخنان امام علیه السلام چگونه حفظ و ضبط و جمع آوری شده است؟

همه می‌خواهند بدانند که:

در آن روزگاران آغازین اسلام "۱۴ قرن قبل" که وسایل مجهز و الکترونیک امروزی وجود نداشت و از رادیو و تلویزیون و مطبوعات خبری نبود و وسایل پیشرفته صدابرداری در اختیار نبود، چگونه سخنرانی‌های امام علی علیه السلام را تدوین نمودند؟ ضبط و کنترل کردند و به نسل‌های آینده رساندند؟

برای پاسخ دادن به سوالات یاد شده باید به تاریخ مدون ملت‌ها و صدر اسلام و کیفیت حفظ آثار فرهنگی در گذشته و سیستم ارتباطات در دوره‌های گذشته تاریخ، توجه نمود که در آن روزگاران به جای وسایل مدرن و مجهز امروزی، به قدرت حافظه و کتابت نویسندگان زبردست متکی بوده و آثار فرهنگی خود را به گونه‌ی مطلوبی نگهداری می‌کردند.

این واقعیت در رابطه با چگونگی حفظ و ضبط قرآن کریم نیز مطرح می‌باشد. یعنی در دوره‌های قبل از حکومت، فرزندان امام و برخی از اصحاب و گروهی از مردم، به ضبط و نگهداری آثار ارزشمند امام علی علیه السلام همت می‌کردند، اما در دوران ۵ سال حکومت امام، امکانات و لوازم و وسایل فراوانی به صحنه آمد، زیرا:

۱. شش هزار از اصحاب امام علیه السلام همواره در همه جا، چون شاگردان یک کلاس هماهنگ، سخنان امام را می‌شنیدند، حفظ می‌کردند، و در سراسر جامعه آن روز رواج می‌دادند. [۱]

۲. گروهی از نویسندگان توانا و ''کتاب'' هنرمند، همه جا در پای صحبت امام می‌نشستند و همه ی سخنان امام را می‌نوشتند مانند حارث اعور. [۲]

۳. عده‌ای ''حفاظ'' در آن روزگاران "به جای دستگاه‌های فیلم برداری و ضبط صوت امروز" گرد می‌آمدند که هر کجا امام صحبت می‌کند حفظ کنند و به جامعه عرضه نمایند.

۴. تمام نامه‌های امام هم در مرکز حکومت بایگانی می‌شد و در دست فرمانداران و کارگزاران حکومت نگهداری می‌شد، حتی نامه هائی را که امام برای دشمنان خودش مانند معاویه و عمروعاص نوشته بود آنها نیز اینگونه آثار ارزنده را از دست ندادند و در حفظ و نگهداری آن کوشیدند.

۵. بعضی از شاگردان امام علیه السلام مانند زید بن وهب، برخی از خطبه‌های امام را در زمان آن حضرت نوشته و به صورت کتاب در آوردند و به نام "خطبه‌های امیرالمومنین" به مردم عرضه نمودند، یعنی جمع آوری و تدوین سخنان امام، صدها سال قبل از سید رضی قدس سره توسط شاگردان امام علیه السلام، صورت پذیرفت. [ ۳ ]

امام علی علیه السلام صدها سخنرانی "خطبه" و دهها نامه و هزاران کلمات حکیمانه دارد که هزاران افسوس، تنها بخش کوتاهی از آن همه رهنمودها به نسل عصر ما رسیده است، و قسمت اعظم آثار امام علیه السلام در جنگ‌های میان مسلمین، و با توطئه استعمارگران، و کتاب سوزی ایادی استعمار، و آتش تعصب و حسادت برخی فرق ناآگاه، و غارت نسخ خطی مسلمین یا از بین رفته و یا از میان ما رخت بربسته است، و تنها حسرت و اندوه از دست دادن چنین سرمایه‌های عظیمی بر دل‌های پر از اندوه ما نشسته است.

در نهج البلاغه ۲۴۱ خطبه ثبت گردید، در صورتی که سخنرانی‌های امام علی علیه السلام فراوان است.

مسعودی مورخ معروف که ۱۰۰ سال پیش از سید رضی زندگی می‌کرد می‌نویسد: مردم بیش از چهارصد و هشتاد و اندی از خطبه‌های امام را حفظ کرده و از آن استفاده می‌کنند. [۴]

مشکلات جمع آوری آثار علوی

اولین سوالی که به ذهن هر محققی می‌آید این است که:

با توجه به عظمت و ارزش‌های والای سخنان امام علیه السلام چرا قبل از سیدرضی جامعه‌ی اسلامی به فکر تدوین شایسته ی آثار امام علیه السلام نپرداخت؟ چرا در طول ۴۰۰ سال "از زمان امام علیه السلام تا سید رضی" دانشمند محققی، این ضرورت را درک نکرده و برای استفاده عموم مردم، حرکت سازنده ای را آغاز نکرده است؟

و چرا در طول سالیان طولانی ''۴ قرن'' مردم از فیض وجود کتابی مانند نهج البلاغه محروم بوده اند؟ و با مشکلات و دردسرهای زیاد برخی از رهنمودهای امام را فراهم می‌نمودند؟

علت اساسی چیست؟

و ریشه‌های این ناتوانی و کمبود را در کجا باید جستجو کرد؟

با اندک مطالعه و بررسی تاریخ غم بار و خون آلود "از شهادت امام تا سال ۴۰۰ هجری" پاسخ سوالات فوق تا حدودی روشن است، زیرا شیعیان و پیروان اهل بیت علیهم السلام در این دوره غم بار و خونین، دچار مشکلات فراوانی بودند و نمی‌توانستند آزادانه آثار امام علی علیه السلام را در جوامع آن روز مطرح نمایند و به تاکتیک‌های گوناگونی روی می‌آوردند مانند:

۱- شیعیان کتابهای روایی و آثار علوی را از ترس پنهان می‌کردند.

۲- شیعیان در بسیاری از موارد در دل خروارها خاک آثار فرهنگی را دفن می‌کردند.

۳- شیعیان جرأت بیان واقعیت‌ها را نداشتند.

۴- بسیاری از کسانی که حافظ سخنان امام علیه السلام بودند انکار می‌کردند.

۵- برای حفظ جان دانشمندان شیعه به پنهان کاری و مخفی شدن، روی می‌آورند.

و انزوای سیاسی شیعیان، هجرتهای غم بار دانشمندان اسلام، و محرومیت‌های جانکاه پیروان امام علی علیه السلام تا قرن چهارم، تداوم یافت و عاشقان و حافظان آثار علوی فرصت تبلیغ و ترویج سخنان امام علیه السلام را نیافتند.

امام در قرن چهارم، با پیدایش تحولات سیاسی در کشورهای اسلامی، که شیعیان حکومت و قدرت، را به دست گرفتند توانستند موفقیت‌های چشم گیری را به دست آوردند که یکی از آنها تدوین نهج البلاغه می‌باشد.

موفقیت سید رضی قدس سره علل و عوامل گوناگونی دارد که همه ی آن به تحولات سیاسی، فرهنگی قرن چهارم هجری مربوط می‌گردد، زیرا سیدرضی قدس سره در سال ۳۵۹ هجری متولد شد و کار تألیف و تدوین نهج البلاغه در سال ۴۰۰ پایان پذیرفت. برای اینکه زمینه‌های مناسب آن روزگاران را بهتر مورد شناسایی قرار دهیم باید به برخی از تحولات مهم قرن چهارم، توجه نمائیم، مانند:

اول- اوضاع اجتماعی سیاسی شیعیان با انقلاب آل بویه در کرمان و با همکاری شیعیان مازندران عوض د و کم کم روی پای خود ایستادند.

دوم- دانشمندان شیعه در برخی از امور، رهبری مردم را به دست گرفتند.

سوم- حرکتهای وسیع و گسترده ای جهت تأسیس حوزه‌های علمیه آغاز شد.

چهارم- از سراسر بلاد اسلامی آن روز دانشمندان فراوانی در حوزه‌های علمیه ی شیعه گرد آمدند و وظیفه‌ی تعلیم و تربیت دانشجویان و طلاب علوم اسلامی را عهده دار شدند.

پنجم- قرن چهارم تبدیل به قرن تألیف و ترجمه و تدوین کتب اسلامی شد.

ششم- شیعیان در برخی از کشورها، حکومت را به دست گرفتند و برخی دیگر در کادر حکومت و رهبری جامعه حضور فعال و تعیین کننده ای پیدا نمودند.

پی نوشت:

کتاب راه مقابله با مشکلات جوانی از دیدگاه نهج البلاغه – محمد دشتی

منبع:حوزه