سزای کسی که نام مأمون عباسی را روی منبر نیاورد

عقیق:طاهریان اولین حکومت مستقل ایران بعد از حمله‌ اعراب بودند. اوایل قرن سوم، «طاهر بن حسین»، یکی از سرداران مأمون عباسی از طرف او امیر خراسان شد و به دلیل آن که از مأمون اطاعت نکرد، اولین حکومت مستقل ایرانی بعد از اسلام در ایران تشکیل و حکومت او به طاهریان معروف شد. در زمان طاهریان بود که نیشابور به پایتختی برگزیده شد.

طاهریان در جنگ با خوارج در شرق ایران به پیروزی دست یافتند، سرزمین‌های دیگری مانند سیستان و قسمتی از ماوراءالنهر را به تصرف در آوردند و نظم و امنیت را در مرزها بر قرار کردند. گفته می‌شود که در زمان حکومت طاهریان، به دلیل اهمیت دادن آنان به کشاورزی و عمران و آبادی، کشاورزان به آسودگی زندگی می‌کردند.

پس از آنکه مأمون در سال ۲۰۴ به بغداد آمد، طاهر به ریاست شُرطه (چیزی شبیه ریاست پلیس) در دو سوی شرق و غرب دجله در بغداد منصوب شد و در سال ۲۰۵ مأمون او را در نتیجه‌ حادثه‌ای به حکومت شرق خلافت منصوب کرد.

می‌گویند طاهر در سال ۲۰۷ در روز جمعه‌ای بالای منبر رفت و نام مأمون را در خطبه ذکر نکرد. روز بعد طاهر را در رختخوابش مرده یافتند.

دولت طاهریان، اولین دولت اسلامی بود که در دوران خلافت در ایران به وجود آمد و بخش قابل ملاحظه‌ای از این سرزمین را به صورت نوع حکومت موروثی محلی از نظارت مستقیم خلیفه بغداد خارج کرد. با این حال، این دولت در کسب قدرت و حفظ آن، محتاج به اعمال خشونت در مقابل خلفا نشد. طاهر بن حسین، معروف به «ذوالیمینین» که این دولت به وسیله وی بنیاد شد، از موالی وابسته به قبیله خزاعه از اعراب خراسان بود. طاهر تربیت عربی داشت. خاندانش نیز، ایرانی‌نژاد و فارسی‌زبان بودند که از مدت‌ها پیش درپوشنگ (فوشنج)‌ هرات شهرت و قدرت داشتند.

در اواخر خلافت هارون و در دوره‌ای که مامون در خراسان اقامت داشت، طاهر و پدرش حسین مورد توجه مامون واقع شدند. چون طاهر چند سالی بعد در کشمکشی که بین مامون و برادرش امین بر سر خلافت در گرفت، موفق به غلبه بر سپاه امین و تامین خلافت مامون شد (۱۹۸ هجری قمری)، در دستگاه خلافت حیثیت قابل ملاحظه یافت.

طاهر پس از غلبه بر علی بن عیسی (فرمانده امین عباسی) به سمت بغداد شتافت و بغداد را محاصره کرد. عاقبت بعد از دو سال و چند ماه، مردم خسته و ملول بغداد از طاهر امان خواستند. امین به اسارت طاهر درآمد و به دستور فرمانده سرش را از پشت بریدند و پیش طاهر بردند و فرمان داد تا آن سر را به یکی از دروازه‌های بغدا بیاویزند. طاهر بر بغداد استیلا یافت و سر امین را با نامه فتح به مامون فرستاد. 

مامون بعد از فتح بغداد خلیفه مسلمین لقب گرفت. خلیفه برای اینکه قاتل برادر را از پیش چشم خود دور کند، ولایت خراسان را به طاهر تفویض کرد. البته، این تفویض شامل فرمانروایی سیستان و کرمان نیز می‌شد و مشتمل بر نظارت بر ماور النهر و احیانا فتوحات اسلامی در آن نواحی بود. 

بدین گونه، قلمرو حکومت طاهر به قول طبری، از بغداد تا دورترین سرزمین‌های شرق را شامل بود. در خراسان طاهر داعیه استقلال یافت و موجب نگرانی خلیفه شد، اما بعد از مرگ مشکوک وی که بلافاصله بعد از حذف نام مامون از خطبه نماز جمعه واقع شد (‌۲۰۷ هجری قمری)، خلیفه خود را ناچار دید حکومت خراسان را به پسر وی (طلحة بن طاهر) واگذار کند. البته، حکومت خراسان در آن هنگام در واقع تحت سلطه و تصرف وی بود.

بدین سان، حکومت خراسان در خاندان طاهر به صورت موروثی در آمد. خلیفه هم به اصطلاح با قبول حکومت طلحه به صورت دست نشانده، وابستگی آن را به خلافت بغداد اعاده و تامین کرد.

مهم‌ترین حاثه در دوران طلحه، جنگ او با خوارج سیستان و رهبر آنها حمزه آذرک بود. حمزه برای نخستین بار بر خود لقب امیرالمومنین گذاشت. سرانجام توسط طلحه بن طاهر سرکوب شد. 

بعد از مرگ حمزه آذرک، ابوعوف رهبری خوارج را بر عهده گرفت و خراسان و سیستان را عرصه تاخت و تاز خود قرار داد. بعد از مرگ طلحه بن طاهر، خلیفه، عبدالله بن طاهر، فرمانده شرطه‌ بغداد را به حکومت خراسان منصوب کرد.

او در دورانی که در خدمت خلیفه عباسی بود، فتنه نصر بن شبث را در رقه سرکوب کرد. عبدالله به خراسان رفت و مرکز حکومت خود را نیشابور قرار داد. پس از شهادت امام رضا (ع) به دست مامون، محمد بن قاسم علوی ملقب به صوفی قیام بزرگی در طالقان به راه انداخت.

عبدالله بن طاهر موفق شد این قیام را سرکوب کند. بعد از مرگ مامون و روی کار آمدن معتصم، خلیفه جدید عبدالله به طاهر را مامور سرکوب مازیا و افشین در طبرستان کرد. عبدالله شورش مازیار را دفع کرد و به علت دوستی با افشین در دفع او مسامحه کرد.

طاهر بن عبدالله (طاهر ثانی) از جانب خلیفه واثق به حکومت خراسان گماشته شد. در زمان او مطوعه و عیاران و خوارج سیستان را دفع کردند و خود سیستان را تصرف کردند. بدین ترتیب سیستان از خراسان جدا شد و به استقلال رسید.

آخرین حکمران طاهریان محمد بن طاهر بود. در زمان او دو قیام عمده رخ داد؛ یکی قیام قتیل شاهی (یحیی بن عمر) در کوفه و واسط بود که توسط محمدبن طاهر سرکوب شد و دیگری قیام حسن بن زید علوی در طبرستان بود. در سال 259 هجری قمری یعقوب لیث صفاری به بهانه تعقیب پسران، صالح سگزی که به خراسان پناه برده بودند به آنجا لشکر کشید و با تصرف نیشابور به عمر دودمان طاهریان پایان بخشید. 

شیعیان در دوره طاهریان به خراسان توجه داشتند و حضور امام رضا (ع) در خراسان این توجه را دو چندان کرد اما درباره تمایل طاهریان به شیعیان اختلاف نظر در میان مورخان است. غالب مورخان، طاهریان را پیرو مذهب اهل سنت  و خلافت عباسی می‌دانند که قیام‌های علوی را سرکوب می‌کردند.

طاهریان زبان عربی را پذیرفتند و نثر و نظم در این دوره کاملاً عربی بود. آن‌ها از دسته امرای استکفا بودند که دارای اختیارات تام بودند که استقلال داشتند اما خطبه و سکه به نام خلیفه می‌زدند.

منبع:فارس