غفلت، ریشه اصلی انکار معاد و اعتماد به دنیا و فراموشی آخرت است

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله ربّ العالمین و الحمد لله الذی لا مُضادّ له فی مُلکه و لا مُنازِعَ لَهُ فی أمره. الحمدالله الذی لا شریک لَهُ فی خلقه ولا شبیه لَهُ فی عَظَمَتِه (جزء من دعاء الإفتتاح) وصلّی الله علی سیدّنا ونبیّنا محمّد صلّی الله علیه و علی آله الطاهرین و اصحابه المنتجبین. 

عبادالله ! اوصیکم و نفسی بتقوی الله و اتّباع امره و نهیه

در قرآن کریم آیات فراوانی دربارۀ غفلت، آمده که هر کدام به نوعی، به غفلت و بی­خبری انسان اشاره دارد. در برخی آیات غفلت به معنای محرومیت از بهره مندی و استفاده صحیح از ظرفیت ها می باشد، مانند آیه ۱۷۹ سوره اعراف که می فرماید: «وَ لَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَایَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لَایُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَایَسْمَعُونَ بِهَا أُولَٰئِکَ کَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَٰئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ » این آیه اشاره دارد به این نکته مهم که گاه انسان در عین حالی که مجهز به عقل، چشم و گوش برای کسب معرفت و درک جزئیات و کلیات است؛ امّا خود را محروم ساخته است.

خدای متعال در سوره یونس آیه ۷ می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ لَایَرْجُونَ لِقَاءَنَا وَرَضُوا بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَاطْمَأَنُّوا بِهَا وَالَّذِینَ هُمْ عَنْ آیَاتِنَا غَافِلُونَ أُولَٰئِکَ مَأْوَاهُمُ النَّارُ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ ؛ کسانی که امید به دیدار ما ندارند، و به زندگی دنیا دل خوش کرده و بدان اطمینان یافته اند و کسانی که از آیات ما غافلند، آنان به [کیفر] آنچه به دست می آوردند، جایگاهشان آتش است» این آیه شریفه به خوبی بیانگر اینست که «غفلت» ریشه اصلی انکار معاد و اعتماد به دنیا و فراموشی آخرت است، چه اینکه در آیات بعدی؛ آگاهی، بیداری، ذکر و یاد خدا باعث سعادت و خوشبختی انسان دانسته شده است.

در تفسیر روح البیان در ذیل این آیه شریفه یک حدیث قدسی ذکر شده که خدای متعال می‌فرماید: از سه گروه در شگفتم، از کسانی که ایمان به آتش دوزخ دارند و می‌دانند عذاب الهی در پیش روی آنهاست و با این حال می‌خندند و از کسانی که به دنیا دل بسته‌اند، در حالی که می دانند به زودی از آن جدا می‌شود و از کسانی که غافلند و می‌دانند فرشتگان الهی از آنها غافل نیستند، چگونه اینها مشغول لهو و لعب هستند.

قرآن کریم در سوره قاف آیه ۲۲ ، از غافلانی یاد می­کند که در طول عمر در جهل و نادانی و غفلت به سر می برند و زمانی که مرگ را با چشم خود مشاهده کرده و وحشت و اضطراب شدید را با تمام وجود احساس کردند، به آنها گفته می شود که: این همان چیزی بود که از آن فرار می کردید « لَقَدْ کُنتَ فِی غَفْلَةٍ مِّنْ هَٰذَا فَکَشَفْنَا عَنکَ غِطَاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ ؛ یعنی به او خطاب می شود: تو از این صحنه و دادگاه بزرگ غافل بودی و ما پرده را از چشم تو کنار زدیم و امروز چشمت کاملاً تیزبین شده است» این آیه شریفه به این نکته مهم اشاره دارد که حادثه جدیدی به وجود نیامده است؛ بلکه انسان تازه بینائی خود را به دست می آورد و گذشته تلخ خود را مشاهده می کند و حسرت می خورد و در این موقعیت مأموران الهی او را به دادگاه عدل خدای متعال فرا می خوانند و خود نیز بر علیه ایشان گواهی می دهند. در اینجاست که پرده های غفلت کنار زده می شود و چشم آنها بینا می‌شود و باطن شخصیت خود را مشاهده می کنند. چه اینکه بر اساس غفلت نگاه ظاهر بینانه آنها نسبت به دنیا هم برای آنها مشکل آفرین خواهد بود و باعث می شود از خدا و خود و قیامت و اسرار جهان هستی غافل باشد و همه چیز را جزء نظام مادّی بدانند و به واسطۀ مکر الهی از توحید و حیات مؤمنانه غافل باشند چه اینکه آیه می فرماید: « یَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِّنَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَهُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ »[۱]

متأسفانه گروهی از انسان‌ها هستند که از زندگی دنیا فقط به ظاهر آن می نگرند و به آن قانع می شوند ولی همین ها زمانی آرزوی خاک بودن می کنند و می گویند: ای کاش به این دنیا نمی آمدیم « یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً » و کار به جائی می رسد که آلوده به تکبّر و لجاجت شدید می شوند و هر حقیقتی و از جمله آیات الهی را انکار و تکذیب می کنند و خود را غوطه ور در غفلت و بی خبری می نمایند آیه در این زمینه می فرماید: «سَأَصْرِفُ عَنْ آیَاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَإِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لَا یُؤْمِنُوا بِهَا وَإِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الرُّشْدِ لَایَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا وَإِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الْغَیِّ یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا ذَٰلِکَ بِأَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَکَانُوا عَنْهَا غَافِلِینَ؛ به زودی کسانی را که در زمین، بناحق تکبّر می ورزند، از آیاتم رویگردان سازم [به طوری که ] اگر هر نشانه ای را [از قدرت من ] بنگرند، بدان ایمان نیاورند، و اگر راه صواب را ببینند آن را برنگزینند، و اگر راه گمراهی را ببینند آن را راه خود قرار دهند. این بدان سبب است که آنان آیات ما را دروغ انگاشته و غفلت ورزیدند.»[۲] 

آنگاه به دنبال این لجاجت سخت و سنگین؛ خدای تبارک و تعالی بلای خود را برای بیدارباش انسان­ها نازل می کنند و عدّه ای غرق می شوند و البته بسیاری هم از این صحنه عبرت می گیرند. «فَانتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْنَاهُمْ فِی الْیَمِّ بِأَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَکَانُوا عَنْهَا غَافِلِینَ ؛ ما هم از آنان انتقام کشیدیم و آنها را به دریا غرق کردیم به کیفر آنکه آیات ما را تکذیب کرده و از آن غفلت نمودند»

همانگونه که از این آیه شریفه استفاده می شود سرچشمه بدبختی و هلاکت قوم فرعون، تکذیب آیات الهی و «غفلت» بوده است و بسیار روشن است که گاهی غفلت منشأ تردید و تکذیب می شود و همه چیز به فراموشی سپرده می شود و انسان با اختیار خود به مرحلۀ هلاکت و نابودی می رسد و از حقیقت دور می شود و خود را در سرگردانی و تحیّر غوطه‌ور می سازد.