امام حسین با ترک مکه، مفهوم اصلی حج را به بشریت آموخت

امام حسین(ع) روز سوم شعبان وارد مکه شدند و تا موسم حج در آنجا بودند، خبر رسید که یزید ملعون عده‌‏ای را فرستاده تا ایشان را به شهادت برسانند، امام(ع) نیز در «یوم‌‏الترویه» حج‏‌شان را به عمره تبدیل کرده و تصمیم به خروج از مکه گرفتند. دربارۀ اینکه چرا امام حسین(ع) حج را ترک و به سمت کوفه حرکت کردند، تحلیل‌های مختلفی صورت گرفته است، به همین مناسبت و برای پاسخ به این سؤال که چرا کاروانیان حسینی(ع) به تبعیت از امام حسین(ع) حج خانه کعبه را در آن زمان ترک کردند و مسیر حرکت خود را تغییر دادند، گفت‎وگویی را با «کامران گوهری» پژوهشگر علوم قرآن و حدیث و مدیرکاروان عتبات عالیات انجام دادیم.

وی معتقد است: در موسم حج بعد از مُحرِم شدن عرفات را داریم، حج موسمی است که انسان به دور از شهر و دیار خود به آنجا می‌رود، خلوت می‌کند و به این وسیله معرفتش تقویت می‌شود، دقیقاً همین کار در کاروان امام حسین(ع) هم صورت گرفت، امام حسین(ع) کاروانی را از مکه تا کربلا و در عبور از منازلی سیر دادند و این یک فرصتی بی نظیر برای اصحاب بود، فضای خلوتی بود و انسان‌ها در این فضا خالصانه به خود امام(ع) توجه داشتند و با گذر هر لحظه، بر معرفت آنان نسبت به امام(ع) افزوده می‌شد، آنان از امام(ع) بهترین‌ها را آموختند و در قلبشان راه دادند و این یعنی همان مفهوم عرفات.

* در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید:

گروهی از مؤرخان بر این باورند که حرکت امام حسین(ع) از مکه به کوفه از این جهت که در شرایط نامناسب و در آستانه موسم حج انجام شده، یک حرکت نسنجیده بوده است، نظرتان در مورد این دیدگاه چیست؟

گوهری: در حدیثی از حضرت زهراء (سلام‏‌الله علیها) به نقل از رسول الله (ص) داریم که «مثل الامام مثل الکعبة اِذْ تُؤْتی و لا تأتی» یعنی «مثل امام، مثل کعبه است که تو باید به سویش بروینه آنکه او به سوی تو بیاید». خیلی‌ها برای انجام مناسک حج سال 60 هجری آمدند و به طواف مشغول شدند، در آن زمان امام حسین(ع) ـ که طبق حدیث مطروحه، کعبه مثالی از ایشان هست ـ تصمیم می‌گیرند به زبان عمل درس بزرگی را برای بشریت مطرح کنند، ایشان ابتدا قصد خروج از مکه را اعلام و بعد شروع به حرکت می‌کنند، اما عموم افرادی که غافل از این درس بودند و از حرکت امام(ع) درک صحیحی نداشتند، از حرکت و همراهی باز ‌ماندند.

امام‌ حسین(ع) کنار کعبه آمدند و طواف کردند، افراد بسیار زیادی همراه ایشان در حال طواف بودند، اما قبل از اینکه حج آغاز شود، امام حسین(ع) از کنار کعبه فاصله گرفتند، آنهایی که ظاهری از حج را می‌فهمند، به امام(ع) ایراد گرفتند که چرا حسین ‌بن ‌علی(ع) به حج واجب و مناسکش ن‍‍پرداخت! اما آنهایی که علاوه بر ظاهر، باطن حج را هم می‌فهمیدند، گفتند کعبه(امام حسین(ع)) حرکت کرد، ما نیز باید تابع اصل کعبه باشیم و باید طواف‌کنان به دنبال کعبه اصلی حرکت کنیم.

نکته قابل توجه این است که اگر امام حسین(ع) بعد از اتمام مناسک حج حرکت به سمت کوفه را آغاز می‌کردند، دیگر این درس معنا نداشت، موسم حج تمام شده بود و عموم انسان‌ها از حج فقط مناسک را می‌فهمیدند. بنابراین کسانی که ظاهر حج را می‌فهمند به امام حسین(ع) ایراد می‌گیرند، در واقع آنان به اصل کعبه ایراد می‌گیرند، اما کسی که باطن حج را می‌فهمد ایراد نمی‌گیرد و می‌گوید امام(ع) اصل هستند. ایشان افضل هستند، شأنشان بالاتر است، قداستشان بیشتر است، لذا وقتی امام حسین(ع) حرکت کردند، دنبال امام(ع) می‌روند. امام حسین با ترک مکه، مفهوم اصلی حج را به بشریت آموخت.

خب با این توضیحاتی که مطرح شد، این سؤال ممکن است مطرح شود که سرنوشت کسانی که با امام حسین(ع) همراهی نکردند، چه می‌شود؟

گوهری: سؤال خیلی خوبی را مطرح کردید و این موضوعی است که کمتر به آن پرداخته شده است.

ببینید امام(ع) نفرمودند که هر کس همراه من نیاید باطل، کافر، مشرک یا بی‌دین است، اما باید به این نکته توجه داشت که کسانی که با امام حسین(ع) همراه نشدند، حج را در سطح خودشان بجا آوردند، اما موضوع اصلی، بهره‌مندی و رشد افراد یک جامعه است، به طور قطع کسانی که قرب به امام(ع) دارند و همنشین امام(ع) هستند و مورد هدایت الهی قرار گرفته‌اند، با کسانی که توجه و اعتنا ندارند، یکسان نیستند و یقیناً آنهایی که حج را ترک کردند و با امام(ع) همراه شدند، منفعت زیادی بردند. آنهایی که همراه امام(ع) حرکت کردند از سطوح بالاتر و مرتفع‌تر حج بهره‌مند شدند و این یعنی آنان طالب نورانیت، درک و فهم بیشتری بودند.

کاروانیان حسینی به إذن الهی و با قافله‌سالاری امام حسین(ع) از مکه تا کربلا مصداق دو آیۀ شریفه «فی بُیُوتٍ أَذِنَ اللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فیها بِالْغُدُوِّ وَ اْلآصالِ» «رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إیتاءِ الزَّکاةِ یَخافُونَ یَوْمًا تَتَقَلَّبُ فیهِ الْقُلُوبُ وَ اْلأَبْصارُ» هستند. خدا به کاروانیان حسینی نعمات بی شماری عطا کرد و خیلی آنان را مورد محبت خود قرار داد، کاروانیان حسینی به استناد آیه شریفه «لِیَجْزِیَهُمُ اللّهُ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ یَزیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ»مشمول رزق بی‌حساب خداوندی شدند.

آنان طبق فرمایش امام زمان(عج) به اعلی‌‌علیین برده شدند تا جاییکه در زیارت شریف ناحیه مقدسه هم از قول امام زمان(عج) نقل شده است که ایشان از محضر خداوند متعال تقاضا دارند که با شهدای کربلا در اعلی‌‏علیین محشور شوند.(1) بله، کاروانیان حسینی خیلی بهره بردند و رشد کردند و این محصول رفتاری بود که در قبال مولایشان و امام زمانشان یعنی امام حسین(ع) انجام دادند و این درسی بزرگ برای تمام بشریت است و ما امروز باید ببینیم چه رفتاری در قبال امام زمانمان داریم و وظایفمان را در قبال ایشان دقیق بشناسیم.

* کاروان امام حسین(ع)، حجی در خلال زندگی بود

چه شباهت‌هایی را می‌توان میان حج بیت‌الله الحرام و حج حسینی(ع) یافت؟

گوهری: امام‌ حسین(ع) با حرکت به سمت کوفه همان برنامه حج را انجام دادند، با این تفاوت که حج در قالب یک مراسم است، اما کاروان امام حسین(ع) همان حج است در خلال زندگی، دوئیتی نیست، درست است که به ظاهر مصادیق تفاوت دارد، اما نباید نگاه مصداقی داشت، بلکه شایسته است نگاه مفهومی داشته باشیم. ما در حج مُحرِم شدن را داریم، اما در کاروان حسینی به ازای مُحرِم شدن، امام حسین(ع) می‌فرماید: «من کان فینا باذلاً مهجته و موطناً علی لقاءالله نفسه فلیرحل معنا...». آنکه خون قلبش را تنها برای ما بذل می‌کند و خود را به دیدار با خدا آرام کرده است با ما کوچ کند.

* حج اصحاب امام حسین(ع) چگونه بود؟

از تشابهات دیگر حج اصحاب امام حسین(ع) با مناسک حج، مسأله عرفات است. در مناسک حج بعد از مُحرِم شدن عرفات را داریم، حج موسمی است که انسان به دور از شهر و دیار خود به آنجا می‌رود، خلوت می‌کند و به این وسیله معرفتش تقویت می‌شود، دقیقاً همین کار در کاروان امام حسین(ع) هم صورت گرفت، امام حسین(ع) کاروانی را از مکه تا کربلا و در عبور از منازلی سیر دادند و این یک فرصتی بی‌نظیر برای اصحاب بود، فضای خلوتی بود و انسان‌ها در این فضا خالصانه به خود امام(ع) توجه داشتند و با گذر هر لحظه، بر معرفت آنان نسبت به امام(ع) افزوده می‌شد، از امام(ع) بهترین‌ها را آموختند و در قلبشان راه دهند و این یعنی همان مفهوم عرفات.

یکی دیگر از مسائلی که در کاروان امام حسین(ع) نمایان بود، مسأله «برائت» است که در آیه سوم سوره مبارکه توبه خداوند چنین می‎فرماید: «وَ أَذانٌ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ اْلأَکْبَرِ أَنَّ اللّهَ بَری‏ءٌ مِنَ الْمُشْرِکینَ وَ رَسُولُهُ ...» و این درجه از حج را نیز شهدای کربلا نه ‌تنها تا حد برائت قلبی و لسانی، بلکه تا حد برائت عملی و تا حد بذل جان، بجا آوردند.

مسأله دیگر حج، طواف به دور خانه کعبه است، خداوند در آیه 29 سورۀ مبارکۀ حج می‌فرماید: «ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتیقِ» در این درجه نیز شهدای کربلا از طریق بیعت با امام حسین(ع) و اطاعت و تبعیت از ایشان، در اوج قرار داده شده بودند و اوج این همراهی و عشق به مولایشان را در روز عاشورا به زیباترین شکل به منصه ظهور رساندند و حتی می‌توان گفت مصداق بارز این درجه از حج، بیعت اصحاب در شب عاشوراست. با وجود اینکه امام حسین(ع) در شب عاشورا بیعت را از اصحابشان برداشتند، اما هر یک لب به سخن گشودند که آیا ما شما را تنها بگذاریم و برویم؟ اصلاً کجا برویم وقتی شما اینجا هستی!

به نظر شما امام حسین(ع) با ترک ظاهری حج و حرکت به سمت کوفه درصدد انتقال چه پیامی بودند؟

گوهری: این نکته‌ای است که شایسته است به آن توجه ویژه‌ای داشته باشیم و از آن عبرت گیریم، به راستی رفتار امام حسین(ع) در آن شرایط بسیار عجیب بود، ایشان با ترک ظاهری مناسک حج، نماد را به واقعیت تبدیل کردند، قبل از اینکه مراسم حج شروع شود، از مکه بیرون آمدند، یعنی ای مردم! امسال دست از نماد بردارید، از حالت مانور در بیایید، امسال عملیات واقعی است، این مفهوم را دقت بفرمایید، خیلی جای تأمل دارد، یعنی امسال نیازی به نماد نیست، کعبه مگر مَثَل من نیست؟! من امسال می‌خواهم رفتار حقیقی از خود بروز دهم، شما نیز به تبعیت از امام‌تان از رفتار مثالی دست بکشید و به رفتار حقیقی کشیده شوید. تعداد معدودی این پیام عملی را از امام حسین(ع) گرفتند و همراه شدند، حج اکبر را آنها بجا آوردند؛ امام(ع) با عملشان نشان دادند که حجِ آن سال حج اکبر بود؛ حج اکبر یعنی حجّی که از حالت تمثیل در آمده و به حالت حقیقی در آمده باشد.

گفت‌وگو از: امیرمحسن شیخان