صحن و سراهای حرم مطهر امام رضا(ع)

عقیق:  حرم مطهر رضوی این روزها مأمن و پناهگاه عاشقان و زائرانی است که از جای جای ایران اسلامی و از اقصی نقاط دنیا به آن پناه آورده‌اند و دست نیاز خود را به سوی ارباب بی‌نیازان و شاه خراسان دراز کرده‌ و از وی طلب مغفرت و شفاعت دارند. زائرانی که به همت برنامه‌ریزی مناسب تمامی دستگاه‌های متولی و اجرایی خراسان رضوی بدون دغدغه وارد صحن و سرای رضوی می‌شوند و پس از اتمام زیارت، با توشه‌ای از سبک و سیاق زندگی رضوی به دیار خود راهی می‌شوند. در این میان خالی از لطف نیست اگر نگاهی شود به صحن و سراهایی که در حرم رضوی پذیرای این زائران و مجاوران و عاشقان اهل بیت(ع) است.

صحن انقلاب

این صحن که در قسمت شمال حرم مطهر است اولین صحن است که از یادگارهای دوره سلطان حسین بایقرا که به کوشش امیر علی شیر نوایی ساخته شده است.

در این صحن چهار ایوان وجود دارد به نامهای « ایوان عباسی » «ایوان طلا » «ایوان نقاره خانه» که ساختمان نقاره خانه بر روی آن ساخته شده است و «ایوان ساعت» که ساعت بزرگی بر آن قرار دارد، این ایوانها از بهترین نوع مصالح هنر معماری اسلامی ساخته شده است و این که بیش از چند قرن از ساختمان آن می گذرد همچنان استوار و پابرجاست.

در این صحن پنجره بزرگی که از فولاد و برنز ساخته شده است قرار دارد و از این پنجره حرم مطهر دیده می‌شود، این صحن به شکل مستطیل است.

مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد که در زبان مردمی به عنوان صحن گوهرشاد نام برده می‌شود، یکی از بناهای باشکوه عهد تیموری در اوایل قرن نهم هجری قمری است که در جنوب حرم مطهر قرار دارد‌، این مسجد با چهار ایوان و هفت شبستان به دستور بانو گوهرشاد‌ همسر میرزا شاهرخ تیموری‌ و توسط معمار معروف ایرانی «قوام‌الدین شیرازی» در سال 821 هجری قمری ساخته شد.

ضلع‌های مسجد، همه با کاشی‌‌های معرق نفیس آراسته شده و در تمام دیوارها و غرفه‌‌های آن اسماء الله و آیات قرآن و احادیثی که بعضی مربوط به مسجد است، وجود دارد، کتیبه ممتاز و تاریخی بایسنقر (فرزند گوهرشاد) که از بهترین ثلث‌نویسان عهد تیموری بوده، با زیباترین خطوط ثلث بر پیشانی ایوان مقصوره خودنمایی می‌کند و تاریخ بنای مسجد بر کاشی معرق، در این کتیبه به چشم می‌خورد.

صحن جمهوری اسلامی

از جمله اماکنی که پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، جهت رفاه حال زائران ساخته شد و مورد بهره‌برداری قرار گرفت، صحن جمهوری اسلامی است، این بنا از صحن‌‌های بزرگ حوزه حرم به شمار می‌رود.

صحن جمهوری اسلامی در غرب روضه منوره جای دارد و در سال 1368 هـ.ش به بهره‌برداری رسید، زیربنای صحن با احتساب زیرزمین آن، 19065 متر مربع، مساحت فضای باز صحن حدود 7302 متر مربع و فضای غرفه‌‌های صحن حدود 4622 متر مربع است، در اضلاع این صحن نیز چهار ایوان (سر در بزرگ) به قرینه یکدیگر و به سبک معماری سنتی اسلامی ساخته شده است.

در وسط صحن، ساعت آفتابی یا شاخصی وجود دارد که در تمام فصول سال، بیانگر ظهر شرعی است، باب الرحمه، نام ورودی به بست شیخ بهاء الدین، از ضلع شرقی این صحن است.

صحن نقارخانه

در شبانه روز، دو نوبت یکی نزدیک طلوع و دیگری نزدیک غروب آفتاب در روی سردر شرقی صحن انقلاب (عتیق ) در محل مخصوصی به نام نقاره خانه که برای این کار ساخته شده است،‌ نقاره نواخته می‌شود.

برای انجام این کار 11 نفر به نوبت انجام وظیفه می‌کنند که به آنها «عمله شکوه» می‌گویند، نواختن نقاره که به جهت آگاهی از نزدیک شدن پایان وقت نماز است به وسیل «طبل» و«کرنا» انجام می‌شود و در طول سال جز دو ماه محرم و صفر و سایر ایام سوگواری همه روز نقاره نواخته می‌شود.

طبل‌ها ذکری ندارند و فقط به عنوان «کوس شادمانه» و همنواز از شروع تا خاتمه باکرناها نواخته می‌شوند، در صورتی که کرناها ذکری دارند که در سه دست یا سه نوبت با دمیدن به صدا در می‌آیند.

این صحن که در مشرق حرم مطهر واقع شده از بناهای زمان «فتحعلی شاه» قاجار است، طول آن 85 و عرض آن 54متر است، این صحن دارای چهار ایوان است ، مشهورترین آنها ایوان طلاست که متصل به حرم است و در زمان « ناصرالدین شاه قاجار» طلاکاری شده است.

صحن قدس

این صحن در قسمت جنوب حرم بعد از مسجد گوهرشاد واقع شده است که حدود 5000 متر مربع وسعت دارد و بعد از انقلاب ساخته شده است، در وسط آن سقاخانه‌ای زیبا با نمای بیت‌المقدس که به احترام امام هشتم (ع)، ابعاد آن دقیقاً یک هشتم ابعاد اصلى قدس است و سعى شده است تا در عمارت آن نیز تشابهات بسیارى با ساختمان قدس شریف رعایت شود، تا باشد که نام و یاد قبله نخستین و اشغال شده مسلمین را در اذهان زنده کند، گنبد این سقاخانه، مطلّا و در داخل آن منبع آبى با گنجایش شصت هزار لیتر آب جاسازى شده است.

صحن قدس با 2510 متر مربع مساحت، و 12700 متر مربع زیر بنا در طبقات، کوچک ترین صحن حرم مطهر و در جنوب غربى آن واقع شده است و گنبد این سقاخانه نیز مطلا است.

صحن آزادی

صحن نو که امروزه به آن صحن آزادی می‌گویند در قسمت شرقی حرم مطهر واقع شده و در پایین پای مبارک حضرت با 4335 متر مربع مساحت ساخته شده است این صحن در سال 1233 به دستور «فتحعلی شاه قاجار» ساخته شده است و ایوان آن در سال 1282 ق به امر «ناصرالدین شاه» طلاکاری شد.

صحن نو دارای چهار ایوان است که از این میان ایوان طلا از همه معروف تر است، راههای ورودی صحن از طریق 3 درب بزرگ و دو راهرو در طرفین است.

در چهار ضلع صحن آزادی 56 حجره و غرفه فوقانی و تحتانی قرار دارد همچنین از حجره جنوب غربی صحن دری به رواق شیخ بهایی و مقبره وی گشوده می‌شود.

ایوان طلا بیش از 20 متر ارتفاع دارد و مسیر تشرف بانوان به درون حرم است، ایوان ساعت یا ایوان جنوبی متشکل از 2 ایوان است که بر فراز آن ساعتی بزرگ وجود دارد این ساعت تا بیش از سال 1336 هجری شمسی بر روی ایوان صحن انقلاب قرار داشت گویند ساعت را مظفرالدین شاه قاجار در سال 1278 اهدا کرده است.

صحن جامع رضوی

صحن جامع رضوی با 117584 متر مربع زیربنا و 55 غرفه، در جنوب اماکن متبرکه واقع شده است و از طریق باب الرضا (ع) و باب الجواد (ع) به خیابان‌های امام رضا(ع) و خسروی نو ارتباط دارد و از دو سوی در شرقی و غربی به بست‌های شرقی و غربی راه دارد، علاوه بر این ورودی‌هایی فرعی نیز صحن جامع را به رواق امام خمینی (ره) صحن قدس و بست شیخ بهایی مرتبط می‌کند.

در اضلاع صحن جامع سه ایوان و سر دربزرگ ساخته شده و در طرفین هر ایوان دو گلدسته مرتفع وجود دارد، به دلیل اهمیت ضلع قبله ایوان و گلدسته‌های آن از نظر ابعاد بزرگتر از دو ایوان دیگر است.

این بنا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با10000 متر مربع مساحت احداث شده است که دارای 30 حجره و 46 غرفه است.

همچنین این صحن دارای 4 ایوان است که ایوان شرقی آن طلا کاری شده است و  جنب ایوان طلای آن پنجره ای از برنز نصب شده است که زائران از پشت آن به امام رضا (ع) عرض ارادت می‌کنند نیز دو گلدسته با ارتفاع بیش از 30 متر بر فراز سردرب های شمالی و جنوبی صحن وجود دارد که تزیین و طلا کاری شده است در وسط صحن، ساعت آفتابی یا شاخص است که در تمام فصول سال بیانگر ظهر شرعی است.

صحن هدایت

این صحن با وسعت 16414 متر مربع در ضلع شمال شرقی اماکن متبرکه جای دارد، از سوی شمال شرقی به بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مدرسه علمیه و سردر طبرسی و از جنوب غربی به دانشگاه علوم اسلامی رضوی و بست شیخ طبرسی و مهمانسرای حضرت و از سوی جنوب و جنوب شرقی به ساختمان اداری دانشگاه علوم اسلامی رضوی و پیرپالاندوز و سردر نواب صفوی منتهی می‌شود.

صحن کوثر

صحن کوثر در زاویه شمال شرقی صحن جامع رضوی و جنوب شرقی اماکن متبرکه جای دارد، زیربنای آن 15266 متر مربع، مساحت 10268 متر مربع و مساحت غرفه‌‌ها 4958 متر مربع است. این صحن از منتهی الیه جنوب غربی خود به صحن جامع، از ضلع جنوب غربی به باغچه مرتفع و بلوک B شرقی محدود است و از شمال شرقی، به سر در نواب صفوی منتهی می‌شود، در ضلع غربی آن، رواق جدید امام خمینی (قدس سره) و صحن آزادی قرار دارد.

سازه اصلی صحن، فلزی، بتنی است و نمای صحن، سنگ، آجر و کاشی معرق است، راه یافتن به این صحن از خیابان شهید نواب صفوی، صحن هدایت و صحن جامع رضوی امکان دارد.

صحن غدیر

صحن غدیر با 14414 متر مربع زیربنا، در ضلع غربی صحن جامع رضوی و جنوب غربی اماکن متبرکه قرار دارد، مساحت آن 9092 متر مربع و مساحت غرفه‌‌های آن 5322 است، صحن غدیر از شرق و همچنین از ضلع جنوبی به صحن جامع (باغچه مرتفع و بلوک غربی)، از ضلع غربی به مجتمع تجارتی خدماتی غدیر (سرویس بهداشتی غربی)، از ضلع شرقی به صحن جمهوری اسلامی و از شمال غربی به سر در شیرازی منتهی می‌شود.

صحن امام خمینی(ره)

این صحن در سمت حرم مطهر و مقابل خیابان امام رضا (ع) واقع است و بیش از 8300 متر مربع وسعت دارد، آرامگاه شیخ بهایی بین این صحن و صحن آزادی قرار دارد.

 منبع: تسنیم

211008