سه دهه تحصیل در مکتب علامه مجلسی

* استادان میر محمد صالح

میرمحمد صالح، سه استاد بزرگ داشته که هر سه، ارباب دانش و بینش و از أعلام وادی معنویت و فضیلت بوده‌ اند. این اساتید عبارتند از: «علامه محمدباقر مجلسی»، «ملا میرزا محمد بن حسین شیروانی» و «محقق خوانساری (آقا حسین بن جمال‌الدین محمد)».

* گرایش علمی‌‌ مرحوم خاتون آبادی

میر محمدصالح، گویا در اوایل تحصیل شوق فراوانی به علوم عقلی و فلسفی داشته ؛ چنان که خود هنگام شرح حال استادش علامه مجلسی (ره) می‌‌گوید: «در اوایل حال، این قاصر حریص بودم بر تحصیل علوم عقلی و اوقات خود را صرف کتب حکمت می ‌‌نمودم».

استادان وی در این عرصه، ملا میرزا محمد شیروانی و محقق خوانساری بوده ‌اند؛ تا این که در سفر خود به بیت الله الحرام، به سبب آشنایی با علامه مجلسی و تشویق او، از حکمت و علوم عقلی صرف نظر می ‌‌کند و به طور ویژه به دانش حدیث اهتمام می ‌‌ورزد، به طوری که در آثارش هیچ ردی از فلسفه و منطق دیده نمی ‌‌شود. البته ممکن است علاوه بر تشویق ‌های علامه، وضعیت علمی ‌‌آن زمان نیز در رغبت او به حدیث تأثیر داشته ؛ زیرا یکی از ویژگی ‌های عصر میر محمدصالح، رونق دانش حدیث بوده است.

در این میان، برخی آثار میر محمدصالح مانند «التهلیلیه»، «شرح من لایحضره الفقیه»، «رساله هلالیه»، نشان می ‌‌دهد که وی فقیهی صاحب نظر و مجتهد بوده است؛ اما از مباحث تفسیری، کلامی، حدیثی و اخلاقی غفلت نورزیده و آثاری را در این زمینه ‌ها به یادگار گذاشته است. با این همه، از عناوین کتاب ‌های وی این نکته به دست می ‌‌آید که به احتمال زیاد وی در این تألیفات، رویکردی حدیثی داشته است.

از پاره ‌ای قراین و نکات که درباره میر محمدصالح نقل شده، معلوم می‌‌ شود که او از لحاظ علمی ‌‌مورد اعتماد و عنایت علامه مجلسی بوده، به طوری که حکایت شده علامه مجلسی پیش از تألیف «زادالمعاد»، مردم را به کتاب «ذریعۀ النجاح» میر محمدصالح ارجاع می ‌‌داده ، همچنان که او به اشاره علامه، «شرح استبصار» را تصنیف و «شرح کافی» را تکمیل کرده است.

یکی از نوادگان علامه در یکی از آثارش می گوید: «هرگاه معنی حدیثی از مجلد شانزدهم بحارالانوار بر تو مشتبه شد، به کتاب ‌های روادع النفوس، تقویم المؤمنین و انوار المشرقیه (از تألیفات میر محمدصالح) مراجعه کن».

حاصل کلام آن که میر محمدصالح در فقه و حدیث تبحر داشته و تألیفات او عمدتاً بر اساس این دو محور بوده است.

* جایگاه علمی‌‌ و اجتماعی

درباره جایگاه علمی‌‌ و اجتماعی خاندان میر محمدصالح باید به صراحت اعتراف کرد که در بیشتر ـ یا همه ـ آثار شرح‌ حال ‌نگاری، به طور مشروح، مطلبی نیامده ؛ اما از مناصبی که میر محمدصالح و برخی از اعقابش داشته‌ اند، این مطلب به خوبی استفاده می‌‌ شود که آنان حضوری فعال و تأثیرگذار در عرصه دانش و اندیشه و امور اجتماعی داشته و مقبول عام و خاص بوده ‌اند.

برای پی بردن به جایگاه اجتماعی و علمی ‌‌این خاندان، لازم است علاوه بر توجه به وظایف کسانی که به امامت جمعه و شیخ الاسلامی‌‌ منصوب می‌‌ شده ‌اند، به این نکته نیز عنایت شود که این دو منصب از میان ده ‌ها عالم هر زمان به افرادی با شرایط علمی‌‌ و مقبولیت خاص اعطا می ‌‌شده است.

* منصب امامت جمعه و شیخ الاسلامی

امامت جمعه، منصبی بود که در هر عصر برای شهرهای مهم از سوی حاکم به یکی از عالمان معروف اصفهان داده می ‌‌شد. در اصفهان معمولاً امام جمعه در هر زمان، نماز جمعه را در مسجد قدیم برگزار می‌‌ کرد.

شیخ الاسلام، منصب عالی روحانی بود که به یکی از بهترین عالمان روحانی داده می ‌‌شد و او به دعاوی شرعی، امر به معروف و نهی از منکر، نظارت بر امور حسبی و امور عالی روحانیون و نظارت بر تمام طلاق ‌های رسمی، مدیریت اموال یتیم و افراد غایب می‌‌ پرداخت. به علاوه، اجازه اعمال دینی نیز از طریق دفتر شیخ الاسلام صادر می ‌‌شد.

اهمیت این منصب از زمان سلطان سلیمان اول به اوج خود رسید. شیخ الاسلام می ‌‌توانست مشروعیت و صلاحیت شخص سلطان را زیر سؤال ببرد و در امور داخلی دخالت کند. حدود احکام و فرامین با مشورت وی انجام می‌‌ شد. شیخ الاسلام شهرهای دیگر، زیر نظر شیخ الاسلام اصفهان انجام وظیفه می ‌‌کرد و عزل و نصب صاحبان این منصب در دیگر شهرها، با تأیید و تصویب و نظر شیخ الاسلام اصفهان بود.

اولین شیخ الاسلام و امام جمعه اصفهان در عهد صفوی، شیخ بهایی است و پس از او حکیم و فقیه میر محمدباقر داماد؛ تا این که این امر به ملا محمدتقی مجلسی تفویض گردید. پس از درگذشت او، این مناصب به فرزندش علامه محمدباقر مجلسی تفویض گردید. با رحلت علامه، با وجود اعیان و معاریف بزرگ اصفهان، امامت جمعه و ریاست دینی و شیخ الاسلامی، به میر محمدصالح، داماد علامه مجلسی و سپس به میر محمدحسین واگذار شد. پس از او دو شخص دیگر از غیر این خاندان، امام جمعه گردیدند؛ اما دوباره این مسئولیت به اعقاب میر محمدصالح بازگشت ابتدا به میر محمدمهدی (م ۱۱۸۳ق) فرزند بزرگ میر محمدحسین خاتون ‌آبادی، پس از او به میرعبدالباقی، فرزند دیگر میر محمدحسین، و پس از او به میر محمدحسین، فرزند میر عبدالباقی.

تا سال ۱۳۴۸ق. همچنان این سمت بر عهده این خاندان بود. از این پس تا بیست سال، اصفهان امام جمعه نداشت؛ تا این که در سال ۱۳۶۸ق، میر محمدمهدی سلطان الاُدبا به امامت جمعه اصفهان منصوب شد. وی آخرین امام جمعه از این سلسله است گفتنی است که امام جمعه ‌های تهران نیز از اولاد میر محمدمهدی، فرزند میر محمدحسین، فرزند میر محمدصالح خاتون‌آبادی بوده ‌اند.

مرحوم خاتون آبادى پس از درگذشت علامه مجلسى با وجود عالمان بزرگى مانند فاضل هندى و آقا جمال الدین خوانسارى، امام جمعه و سرپرست حوزه علمى اصفهان شد و پس از وفات جعفر بن عبداللّه کَمَرِه اى (شیخ الاسلام اصفهان) در ۱۱۱۵ق، شیخ الاسلام شهر شد.

پس از مدتى مناسبات او با شاه سلطان حسین که از ابتدا نیز رغبت چندانى به انتصاب او در این سِمَت نداشت، تیره گشت و در ربیع الثانی ۱۱۲۴ق عزل شد ولى بار دیگر در ۱۱۲۵ق، با وساطت مریم بیگم عمه شاه، به این سمت منصوب شد.

* تألیفات

میر محمدصالح خاتون ‌آبادی، آثار گوناگونی را در موضوعات مختلف تألیف کرد که نام برخی از آن ‌ها در کتابخانه ‌های خطی دیده می ‌‌شود. این آثار عبارتند از:

«آداب سنیه»، «حدائق المقرّبین»، «ذریعه النجاح فی اعمال السنه»، «اصول العقائد»، «اسرار الصلوه»، «اسماء من استبصر من العلماء و رجع الی الطریقه الاثنی عشریه»، «الانوار المشرقه»، «الایمان والکفر»، «اثبات عصمه الأئمه»، «احوال الملائکه»، «تفسیر سوره حمد»، «تفسیر سوره اخلاص»، «التهلیلیه»، «تکمله مرآه العقول»، «الحدیقه السلیمانیه»، «روادع النفوس فی الاخلاق والمواعظ»، «شرح من لایحضره الفقیه»، «کتاب المزار»، «النجم الثاقب فی اثبات الواجب»، «الهدایه فی حکم اثبات رؤیه الهلال بحکم الحاکم»، «رساله‌ای در هلال».

وی گذشته از تألیفات مذکور، آثار دیگری نیز داشته است.

* رحلت

ستاره پرفروغ خاندان خاتون ‌آبادی، پس از سال ‌ها روشنی بخشیدن، سرانجام در سال ۱۱۲۶ق. غروب کرد. بنابر قولی پیکرش در نجف اشرف دفن شد. در «اعیان الشیعه» و مواضع متعددی از کتاب الذریعه و برخی کتاب ‌های دیگر، سال وفات میر محمدصالح ۱۱۱۶ق. ذکر شده است؛ اما با توجه به نکات ذیل، قطعاً او پس از ۱۱۲۰ق. رحلت کرده چون تاریخ نگارش آداب سنیه، سال ۱۱۲۰ق. بوده است.

بنابر گزارش میر عبدالحسین خاتون ‌آبادی، میر محمدصالح در سال ۱۱۲۲ق. در قید حیات بوده است. همو در وقایع سال ۱۱۲۴ق. از معزول شدن میر محمدصالح از منصب شیخ الاسلامی‌‌ و سپس نصب مجدد او به سال ۱۱۲۵ خبر می دهد.

پاورقی: 

(1)- در این که میر محمدصالح، داماد محمدتقی مجلسی است یا داماد فرزندش علامه محمدباقر مجلسی، برخی از صاحبان تراجم نظر اول را پذیرفته‌اند؛ اما بیشتر آنان قول دوم را مقدم داشته ‌اند. با توجه به مطالبی که پژوهشگر معاصر علی دوانی، از کتاب ‌های انساب خاندان مجلسی، مرآۀ الأحوال و فوائد رضویه نقل کرده، قول دوم صحیح است. دوانی، علی، علامه مجلسی مرد علم و دین، ص 370-369.

پی نوشت:

گلشن ابرار، ج ۴، با تلخیص و ویراست

منبع:حوزه