تفاوت توبه عوام و خواص/ دلیل توبه موسی(ع) در میقات چه بود؟

عقیق:جلسه تفسیر قرآن در حکمت متعالیه با حضور آیت‌الله سیدمصطفی محقق‌داماد، عضو فرهنگستان علوم، عصر امروز هشتم آذرماه در موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران برگزار شد. گزیده متن جلسه را در ادامه می‌خوانید؛

در قرآن سه نهاد «اوب» و «نوب» و «توب» ذکر شده است. از اوب، «اوّاب» درست شده است، از نوب «انابه» درست شده است و از توب، «توبه» درست شده است. انابه عبارت از توجه قلبی به طرف خداوند است ولی توبه به معنای بازگشت به سوی خداست. وقتی می‌گوییم بازگشت یعنی کسی در راه بوده، از راه منحرف شده است، حالا دو مرتبه به راه مستقیم بازمی‌گردد. پس توبه بازگشتن است.

خواجه طوسی می‌گوید معنی توبه رجوع از گناه است. گناه انسان را از راه خدا دور می‌کند، از تبعیت دور می‌کند. تبعیت اگر کامل باشد نتیجه‌اش تقرب است، گناه تبعیت را قطع می‌کند. خواجه طوسی می‌گوید وقتی می‌گوییم توبه به معنای رجوع از گناه است، اول چیزی که باید بدانیم معنی گناه است؛ یعنی برای فهم معنی توبه باید معنی گناه روشن شود. معنای گناه در شریعت غیر از معنی گناه در طریقت و عرفان است. گناه در شریعت عبارت از ارتکاب معاصی و محرمات الاهی مثل خوردن‌های ممنوع، آشامیدنی‌های ممنوع، سخن گفتن‌های ممنوع و ... است. در شریعت، ترک معصیت به خاطر ترس و خوف از عذاب و عدم محروم شدن از مزد، اجر و پاداش است.

مفهوم وسیع گناه در طریقت و عرفان

مفهوم گناه در طریقت و عرفان بسیار وسیع‌تر از این معناست. در عرفان رابطه میان انسان و خدا رابطه ترس از جهنم نیست، رابطه گرفتن مزد نعم بهشتی نیست، بلکه رابطه عاشق و معشوق است، رابطه محب و محبوب است. بنابراین گناه از منظر عارف مفهوم وسیعی دارد. توبه در عرفان جایگاه بلند و والا دارد. نخستین گام سالک برای وصول به حق توبه است. اولین قدم سالک برای واصل شدن به پروردگار، توبه است. آقایان عرفا توبه از معاصی در شریعت را قبول دارند ولی می‌گویند آن توبه عوام است ولی دو مرحله دیگر برای توبه داریم. مرحله اول توبه، توبه از معاصی است که در شریعت معصیت شناخته می‌شوند اما برای توبه دو درجه بالاتر وجود دارد که عبارت از توبه خواص و اخص الخواص است. توبه خواص توبه از غفلت و ترک اولی است و توبه اخص، توبه از توجه به غیر خدا است. وقتی آیه می‌فرماید: «وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»، برخی می‌گویند آیه شامل خود پیامبر(ص) هم می‌شود. خود حضرت فرمودند گاهی قلب من غبار می‌گیرد و من هر روز هفتاد بار به درگاه خدا طلب مغفرت و بخشش می‌کنم.

دلیل توبه حضرت موسی از نظر عرفا

مردی به نام سعید فرغانی که از مشایخ قرن هفت و هشت هجری است کتابی به نام «مشارق الدراری» دارد. ایشان پس از بحث از مراحل اولیه عشق، می‌گوید عاشق پس از رسیدن به مرحله اول، مرحله اول را گناه می‌داند و از آن توبه می‌کند و با خود می‌گوید این خیلی بد است که به این مرحله قانع شوم. سعید فرقانی این معنا را از یک آیه قرآن استفاده می‌کند. آیه ۱۴۳ سوره اعراف می‌فرماید: «وَلَمَّا جَاءَ مُوسَى لِمِيقَاتِنَا وَكَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ قَالَ لَنْ تَرَانِي وَلَكِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِي فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَخَرَّ مُوسَى صَعِقًا فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ؛ و چون موسى به ميعاد ما آمد و پروردگارش با او سخن گفت، عرض كرد پروردگارا خود را به من بنماى تا بر تو بنگرم، فرمود هرگز مرا نخواهى ديد ليكن به كوه بنگر پس اگر بر جاى خود قرار گرفت به زودى مرا خواهى ديد، پس چون پروردگارش به كوه جلوه نمود آن را ريز ريز ساخت و موسى بيهوش بر زمين افتاد و چون به خود آمد گفت تو منزهى، به درگاهت توبه كردم و من نخستين مؤمنانم». موسی از چه توبه کرده است؟ چه گناهی کرده بود؟ آقایان عرفا آیه را اینطور تفسیر می‌کنند که گناه حضرت موسی این بود که در همان مرحله اول دچار شوق شد و گفت خدایا می‌خواهم تو را ببینم. لذا از طلب رویت خود توبه کرد.

پس توبه عوام، توبه از ذلت گناه و معصیت است، توبه خواص از غفلت است، توبه اخص از ملاحظه اوصاف بشریت است که مخصوص انبیا و اولیا است که می‌خواهند فنای فی الله شوند.

مرحوم استاد ما علامه طباطبایی در کتاب المیزان عبارتی دارند که برای شما ترجمه می‌کنم. ایشان می‌گوید؛ توبه به معنای رجوع به خدا برای تقرب به او است و بی‌گمان معنی قرب و بعد، نسبی و تشکیکی است و مراحل مختلف دارد. بنده‌ای که در مقامی قرار دارد گرچه نسبت به برخی مقامات دارای قرب است ولی نسبت به مقام بالاتر بعد دارد. از این رو مقربان درگاه خدا و بندگان شایسته خداوند همیشه باید برای رهایی از بعد نسبی و صعود به مقام بالاتر و مقرب‌تر شدن بکوشند.

معنای توبه دائمی این است که همیشه انسان از درجه پایین به درجه بالاتر برود. رفتن از درجه پاین‌تر به بالاتر از راه توبه است. اساسا عاشق از چه توبه می‌کند؟ از اندکی عدم توجه به معشوق. اگر روزی معشوق را فراموش کند مقامش متوقف می‌شود، قربش به معشوق متوقف می‌شود. پس اینکه یک پیامبر توبه می‌کند معنایش همین است. توبه آتش ندامت است که در جان سالک می‌افتد که چرا به این مرحله قانع شدم و جلوتر نرفتم تا به معشوق نزدیک‌تر باشم.

منبع:ایکنا