قبرستان بقیع چگونه ساخته شد؟

عقیق:امروز هشتم شوال همزمان با سالروز تخریب قبرستان بقیع است.

گبقیع مدفن چهار امام معصوم (ع) و همچنین یاران پیامبر اعظم (ص) و بزرگان دین به شمار می‌رود که در عاشورای ۱۲۲۱ قمری برای نخستین‌بار توسط وهابیت تخریب و پس از ۱۳ سال مجدد بنای حرم‌های آن ساخته شد، اما در هشتم شوال ۱۳۴۴ قمری برای دومین بار تخریب شد و با وجود اعتراضات مسلمانان و موافقت سعودی‌ها برای بازسازی این مکان مقدس، همچنان قبرستان بقیع به همان شکل است و وهابیت با اعمال محدودیت‌هایی، مسلمانان را از زیارت ائمه بقیع (ع) محروم کرده‌اند.

داستان تخریب قبرستان بقیع توسط وهابیون

در ادامه گفت‌وگویی داشتیم با حجت‌الاسلام «عمار ابوطالبی» پژوهشگر تخصصی حوزه حج و زیارت تا درباره تاریخچه بقیع و تخریب این مکان مقدس مطلع شویم که مشروح آن را می‌خوانیم:

قبرستان بقیع چگونه ساخته شد؟

قبرستان بقیع چگونه شکل گرفت و چه شد که این مکان که در گذشته به عنوان منطقه مسکونی اصحاب پیامبر شناخته می‌شد، به عنوان محل دفن اصحاب پیامبر (ص) مورد توجه قرار گرفت؟

دفن در بقیع از زمان حیات پیامبر (ص) شروع می‌شود و ایشان آنجا را به عنوان مدفن اصحاب و یارانشان انتخاب می‌کنند. اما قدمت ساخت و ساز در بقیع نیز به اندازه خود بقیع است. در حیات پیامبر (ص)، ایشان زمین‌هایی به اصحاب دادند تا منازل مسکونی بسازند و از همان دوران ساخت و ساز در بقیع آغاز می‌شود و تا قرن سوم افرادی در آنجا ساکن بودند و بزرگانی همچون امیرالمومنین (ع)، مقداد، عقیل و ... در آنجا خانه داشتند. برخی از خانه‌های بقیع محل وقوع برخی حوادث مهم صدر اسلام بودند و برخی دیگر مدفن برخی بزرگان اسلام، به طوری که در خانه آنها یا کنار آنها افرادی تدفین شده‌اند از این رو این خانه‌ها در تاریخ بسیار با اهمیت بوده‌اند. بعد از قرن سوم کم‌کم بنای ساختمان در بقیع از ساخت منازل مسکونی به ساخت بناهای یادبود مشاهیر تغییر کاربری پیدا می‌کند.

ساخت منزل مسکونی و دفن درگذشتگان همزمان پیش می‌آیند تا جایی که از نیمه‌های قرن دوم به بعد، دفن در بقیع نسبت به ساخت منازل مسکونی پیشی می‌گیرد.

از چه زمانی دیگر تدفین بزرگان دین اسلام در بقیع آغاز شد؟

دفن بزرگان اسلام در بقیع از همان صدر اسلام آغاز شد. از قرن چهارم دیگر کسی در بقیع ساکن نبود، اما همچنان دفن صورت می‌گرفت. در قرن پنجم تحولی رخ می‌دهد و آن اینکه بناهای برای یادبود مشاهیر و بزرگان اسلام در بقیع ساخته می‌شود.

در اواخر قرن پنجم مجدالملک براوستانی قمی توسط یک معمار قمی اولین ساختماهایی یادبود مشاهیر بقیع را می‌سازد که برای اهل بیت (ع) و ابراهیم (ع) پسر پیامبر (ص) بوده در آن زمان مجدالملک شیعه قمی نه تنها برای اهل بیت (ع) قبه می‌سازد، بلکه برای عثمان که خلیفه سوم نیز چارطاقی ساخته است. ساخت بناهای یادبود از این زمان شروع می‌شود و در طول تاریخ اسلام استمرار می‌یابد.

مسجد فاطمه (س) کجاست/ سفارش به اقامه نماز در بیت‌الاحزان

ساختمانی نیز در بقیع وجود دارد که از قرن اول در بقیع وجود داشته و از قرن سوم تا قرن چهاردهم پیوسته توسط مورخان و سفرنامه نویسان گزارش شده است تا اینکه توسط وهابی‌ها تخریب می‌شود، این ساختمان، بنایی نیست جز مسجد فاطمه (س) که محل عبادت حضرت زهرا (س) بوده است تا اینکه در قرن ۶ به این ساختمان بیت‌الحزن گفتند و بعدها به بیت الاحزان شناخته می‌شود. البته مورخان تاریخ اسلام و مدینه همچنان این مکان را به عنوان مسجد فاطمه (س) می‌شناسند. در آداب زیارت بقیع سفارش شده که وقتی به بقیع رفتید، در مسجد فاطمه (س) یا بیت الحزن دو رکعت نماز اقامه کنید که این امر نشان می‌دهد بیت الحزن همچنان به عنوان مسجد شناخته می‌شود.

ساخت بناهای یادبود در بقیع که از اواخر قرن پنج با سه گنبد شروع شد تا پایان قرن ۱۳ استمرار داشته به گونه‌ای که تعداد گنبدهای بقیع به ۱۴ گنبد افزایش می‌یابد. که برخی از آنها عبارتند از گنبد مزار منسوب به دختران پیامبر (ص) و یا منصوب به جناب عقیل، مالک، عثمان، حلیمه و ابوسعید خدری و ... . برای مسجد فاطمه (س) نیز در قرن سیزدهم گنبدی ساخته می‌شود.

قبرستان بقیع دوباره تخریب شد، این تخریب‌ها در چه سال‌هایی و به چه دلایلی بود؟

بقیع که چنین سابقه‌ای دارد و بزرگان و مشاهیر جهان اسلام همچون محدثان، راویان و صحابه بزرگ پیامبر در آن  مدفون هستند، دو مرتبه تخریب می‌‌شود که یک مرتبه در قرن ۱۳ و بار دیگر در قرن ۱۴هجری. در قرن سیزدهم بقیع مجدد توسط مسلمانان تمامی بناهای تخریب شده‌اش، ساخته شد و حتی در ساخت جدید برای بیت الاحزان هم گنبد ساخته می‌شود.

تخریب دوم در قرن چهاردهم در سال ۱۳۴۴ق. بود که وهابی‌ها با حمایت آل سعود بر حرمین شریفین مسلط شده و اقدام به تخریب آثار اسلامی حرمین از جمله ساختمان‌های قبرستان بقیع در مدینه منوره و قبرستان ابوطالب در مکه مکرمه می‌کنند.

واکنش مسلمانان پس از تخریب بقیع/ وقتی فشار مراجع موجب عکس العمل شاه درباره تخریب بقیع می‌شود

عکس العمل مسلمانان نسبت به تخریب بقیع در آن دوران چه بود؟

وقتی بقیع تخریب می‌شود، بسیاری از مسلمانان نسبت به تخریب آن واکنش نشان می‌دهند؛ به طوری که علمای حوزه علمیه نجف و قم و مسلمانان شبه جزیره هند به آن اعتراض می‌کنند. در ایران، تخریب بقیع همزمان با زعامت حاج شیخ عبدالکریم حائری در حوزه علمیه و در نجف هم حوزه علمیه با زعامت آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی و آیت الله نائینی بود که اعتراضات جدی به دلیل تخریب بقیع صورت گرفت تا جایی که درس‌های حوزه و بازارها تعطیل شد و حتی حج تمتع هم در آن سال برگزار نشد.

پس از آن نمایندگانی به حجاز اعزام می‌شوند تا با شاه سعودی یعنی پدر پادشاه فعلی عربستان دیدار و مراتب اعتراض خود را برسانند. آن زمان شایع شده بود که آنها قصد دارند مزار پیامبر را نیز تخریب کنند، وقتی گروه‌هایی به حجاز می‌روند و نسبت به این امور اعتراض می‌کنند ابن سعود تصریح می‌کند که قصد تخریب مزار پیامبر (ص) را نداریم.

نکته دیگر در این اعتراض، این است که مسلمانان اظهار می‌کنند باید تصمیم درباره اداره امور حرمین را به کشورهای اسلامی سپرد. مشابه این مطلب را حضرت امام (ره) اوایل انقلاب فرمودند. بعد از تعطیلی حج جمعی از ایرانیان به همراه مرحوم صاحب فصول به حج مشرف می‌شوند و در آن سفر با ابن سعود دیداری کرده و نسبت به تخریب بقیع اعتراض می‌کنند. آنجا بحث‌هایی در می‌گیرد و نتیجه آن سندی تاریخی می‌شود.

وعده پادشاه سعودی که هیچ وقت عملی نشد

پس از اعتراضات مختلف مسلمانان، شاه سعودی به شیعیان اجازه می‌دهد که حدود مزار ائمه را حفظ کنند که قرار دادن دیوار کوتاه اطراف بقیع، نتیجه تلاش صاحب فصول است و پادشاه سعودی هم قول می‌دهد که این تخریب را جبران کرده و قبرستان بقیع را از نو بسازد که هیچ وقت این اتفاق نیفتد.

در ایران تمامی علمای ایران و ائمه جمعه هم اعتراض کرده و تلگراف‌هایی به نجف ارسال می‌کنند. مجالس سوگواری و عزاداری در ایران و عراق برگزار می‌شود و در مجلس شورای ملی آن زمان کمیسیونی به مسؤولیت شهید مدرس تشکیل می‌شود. همچنین تجمعات مردمی در خانه‌های علمای ایران در اعتراض به این هتک حرمت برپا شد.

نتیجه این اعتراضات باعث می‌شود که دربار پهلوی هم واکنش نشان داده و موضوع تخریب بقیع را بررسی کند. بر همین اساس، فردی را به عربستان اعزام می‌کند تا این موضوع را بررسی کند. فشارهای مردم و علما آنقدر زیاد بود که دربار را هم به بروز واکنش مجبور می‌کنند اما اقدامات آن‌ها هم بی‌نتیجه بود.

«بقیع» محور وحدت شیعه و سنی است

برخی از دشمنان اسلام سعی دارند که تخریب بقیع را موضوعی برای ایجاد تفرقه بین شیعیان و اهل سنت عنوان کنند. نظر شما در این باره چیست؟

همانطور که مسجدالحرام و مسجدالنبی (ص) محور وحدت جامعه اسلامی است، بقیع هم محور وحدت است، چرا که بسیاری از بزرگان شیعه و سنی در بقیع مدفون هستند و مزار بزرگان شیعه و اهل سنت گنبد و بارگاه داشته است. همه به بقیع می‌رفتند و وضعیت بقیع که عبارت بوده از بنای ساختمان‌هایی برای تکریم بزرگان بقیع می‌دیدند، اما کسی اعتراضی نمی‌کرد. بنابراین در موضوع تخریب بقیع خود این هتک حرمت منشا اختلاف شیعی و سنی نیست، بلکه وحدت جهان اسلام به شمار می رود و یکی از موضوعاتی که شیعه و سنی علیه وهابیت اتحاد دارند، همین تخریب بقیع است.

همانطور که دشمنان اسلام مزارهای ائمه اطهار (ع) در بقیع تخریب کردند، مزار بزرگان اهل تسنن مانند خلیفه سوم یا مالک یکی از ائمه چهارگانه اهل سنت را و ... هم تخریب کردند. در بقیع مقبره‌های خانوادگی وجود داشته است. خاندان‌های اصیلی که اهل علم بودند و محدثان بزرگی پرورش داده بودند، در بقیع مدفن خانوادگی داشتند. بزرگانی از اهل سنت وصیت می‌کردند وقتی فوت کردیم ما را در کنار مزار خاصی دفن کنید یا هر جایی فوت کردیم، جنازه ما را به بقیع منتقل کنید. این نشان می‌دهد که اهل سنت هم دلبستگی زیادی به بقیع داشته و دارند و تخریب بقیع توسط وهابی‌ها همانطور که برای شیعیان سخت و سنگین بود، برای اهل تسنن هم سخت است.

بقیع اختصاصی به شیعیان ندارد/ موانع وهابیت برای جلوگیری از زیارت ائمه بقیع (ع)

وضعیت قبرستان بقیع هم‌اکنون به چه صورت است و با این فرازونشیب‌ها چگونه اداره می‌شود؟

وقتی بقیع تخریب می‌شود، تا مدت‌ها آثار تخریب بقیع و قبه و بارگاه‌های تخریب شده، وجود داشتند و برخی افراد که به مدینه سفر کرده بودند، با تعجب و وحشت از وضع بقیع گزارش می‌کنند و بسیار برای آنها وضعیت بقیع موجب تعجب بوده است. 

در اثر فشارهایی که مسلمانان وارد می‌کنند دولت سعودی مجبور می‌شود که بقیع را تمیز و مرتب کند و آثار تخریب را از بین می‌برد و از 31 فروردین 1305 شمسی مصادف 8 شوال 1344 قمری که بقیع تخریب شد، تاکنون هیچ اجازه‌ای برای ساختن مجدد بقیع صادر نشده و وهابیت نه تنها نسبت به شیعیان در بقیع سخت‌گیری می‌کنند، بلکه نسبت به اهل تسنن هم این روند را پیش گرفته‌اند. حتی گاهی در سا‌ل‌های اخیر شاهد بودیم موانعی می‌گذاشتند تا مسلمانان به راحتی نتوانند مزار اهل بیت را ببینند.

با این وجود و به گواه اسناد تاریخی در طول تاریخ اسلام پر رفت و آمدترین مزار بقیع، مدفن اهل بیت (ع) بوده است. بیشترین افراد در اطراف مزار ائمه بقیع دفن شدند و اهتمامی که اهل سنت برای زیارت قبور ائمه بقیع داشتند، اگر به اندازه شیعیان نباشد، کمتر از آن نیست.

در سالهای اخیر هم جمع زیادی از افرادی که مقابل قبور ائمه بقیه می‌ایستند و زیارتنامه می‌خوانند، از اهل سنت هستند. بنابراین اختصاصی به شیعیان ندارد و مزار ائمه بقیع مورد تکریم همه مسلمانان است.

زمان اعمال ممنوعیت ورود بانوان به قبرستان بقیع

در سال‌های اخیر امکان تشرف بانوان به قبرستان بقیع وجود ندارد. این ممنوعیت از چه زمانی ایجاد شد؟

در طول تاریخ از زمانی که بقیع مدفن مسلمانان انتخاب شد تا روی کارآمدن وهابی‌ها، همواره بانوان مانند آقایان به راحتی داخل مسجد می‌رفتند و مزار بستگان و بزرگان را زیارت می‌کردند. از زمانی وهابیت مستقر می‌شوند، به واسطه نوع اعتقادات خاص و نگاه متحجرانه به مبانی دینی و موضوعات معرفتی، ورود بانوان را به بقیع ممنوع کردند. 

 در دهه ۸۰ شمسی بانوان می توانستند از پله‌های بقیع بالاآمده و از پشت در و پنجره‌های بقیه مزار بقیع را زیارت کنند؛ اما از اواخر دهه ۸۰ شمسی و اوایل دهه ۹۰، ورودی راه پله‌ها را بستند، و همین اندازه را نیز ا بانوان سلب کردند.

به نظر شما بهترین راه برای بازسازی بقیع و ساختن حرم برای ائمه اطهار مدفون در این مکان مقدس چیست؟

تنها راه، اتحاد مسلمانان است و باید اداره امور حرمین شریفین به جهان اسلام سپرده شود به طوری که باید یک کمیته‌ای از کشورهای اسلامی تشکیل شود و اداره حرمین شریفین را بر عهده بگیرد تا نه تنها چنین اتفاقاتی رخ ندهد، بلکه بتوان برای بزرگان مدفون در بقیع بقعه و بارگاه ساخت.

منبع:فارس