چرا اسلام برده داری را تجویز کرد؟

* چرا اسلام برده داری را تجویز کرد؟

متن پرسش:

سوال مهمی مطرح است که چرا اسلام احکام برده داری را تحت عنوان غلام و کنیز، (عبد و امه) مطرح کرده است. اساسا برده داری برای نظام های فاسد بوده و عقل با آن سازگاری ندارد. و آیا این مساله منافاتی با حقوق بشر دارد یا خیر؟

پاسخ:

در زیر، احکام برده داری، و برخی مطالب پیرامون آن را مرور می نماییم:

باید گفت در اسلام شریف، همه انسان ها، به صورت آزاد و بدون هیچ قید و بندی به دنیا می آیند، حیات دارند و وفات خواهند یافت. اما از این خیل عظیم بشری، عده ای استثناء شده، به عنوان عبد، یا کنیز باید احکام خاصی را رعایت کنند و مسلمانان نسبت به او احکام خاصی را خواهند داشت.

کنیز و غلام، زنان و مردانی هستند که در جنگ های با کفار، به اسارت مسلمانان در می آیند، و به واسطه همین اسارت، به عنوان کنیز و غلام، بین مسلمانان (شرکت کننده در جنگ) تقسیم می شوند و به این ترتیب، احکام غلام و کنیز بر این مردان و زنان، اجرا خواهد شد.

به طور مقدمه می گوییم:

جنگ، یک واقعه گریز ناپذیر تاریخ است، تمام حکومت ها، ولو بر حق باشند، به این پدیده شوم دچار خواهند شد. اسلام با شروع جنگ مخالف است، مگر آنجا که دستور مستقیم حق تعالی (خداوند متعال) و یا رسولش در کار باشد. ولی این مساله برای رهایی از جنگ، کافی نیست؛ چرا که کفار و غیر مسلمانان، با دلایل اعتقادی و غیر اعتقادی، اقدام به آغاز جنگ با حکومت اسلام می کردند، از جمله جنگ های ابتدایی اسلام، همچون: جنگ احد، خندق و …

در این پدیده شوم، وجود اسیران نیز غیر قابل انکار است، چرا که لازمه جنگ، کشت و کشتار و یا اسارت و اسیری است. حال با این اسیران باید چه رفتاری کرد؟ تاریخ گواه آن است که سه راه بیشتر برای این اسیران قابل تصور نیست…

۱- همه اسیران را باید به قتل رساند.

۲- همه اسیران را باید آزاد کرد.

۳- همه اسیران را باید زندانی کرد.

- بررسی موارد سه گانه اسیران

۱- کشتن همه اسیران، تنها به دلیل اسارت، کار بسیار ظالمانه و قبیحی است؛ و هر عقل سلیمی آن را منکر است. و همواره تاریخ، طعن و لعن کننده گروهی بوده است که اقدام به چنین عملی کرده اند. اعراب جاهلی، اسیران را شکنجه، سپس در مقابل خدایان به قتل می رساندند.[۱]

۲- اما آزاد کردن همه اسیران، یا در قبال آزادی آنها، باید امتیازی از سپاه مقابل و یا شخص او دریافت شود (همچون دریافت پول و یا آزادی اسیر منوط به آزادی اسیران خودی و …) و یا باید بدون دریافت امتیازی این آزادی تحقق یابند. که هر دو نیکوست، اما با بررسی مصلحت نظام و حکومت و مردم. البته در آزاد کردن همه اسیران بدون قید و شرط و طلب امتیاز؛ صحیح نیست، چرا که این امر باعث تقویت جبهه مقابل و بی جهت بودن اسارت آنها می شود. چرا که نیازی به اسارت نبود اگر قصد آزادی انها را داشته باشیم! ضمن اینکه، این مساله، لازمه اش آن است که این نیروی انسانی، به جبهه مقابله رفته، تقویت و مسلح شده، دوباره به جنگ با حکومت برخواهد گشت که این یک نوع خودکشی برای حکومت محسوب می گردد.

۳- همه اسیران را زندانی کردن نیز، اگر مستلزم یک خاصیت و یک امتیاز باشد، خوب و نیکوست، اما اگر مستلزم هیچ امتیازی نیست، خود ظلمی است در حق اسیران؛ چرا که مانع پیشرفت اسیر شده و همچنین، ضرر مالی بر دوش حکومت می آورد. هزینه خورد و خوراک، نگهداری، بیماری و تیمار و سایر موارد؛ مسائل پیچیده ای خواهند بود که با محدود بودن زندان ها و تعداد زیاد و جنسیت های مختلف و گروه سنین متفاوت اسیران جنگی، باعث یک بحران در حکومت خواهد شد.

بنابراین تمام این راهکارها، ایرادات خاص خود را دارد، اما راهکار اسلام چه می گوید؟

- اسیران جنگی در اسلام

اسلام، کشتن اسیران جنگی را حرام می داند [۲] و راهکاری خاص برای اسیران داده است، که در ادامه به صورت مختصر به آن اشاره می کنیم:

در طول جنگ، کشتن تسلیم شدگان حرام است؛ همچنین کشتن کسانی که اسلام را می پذیرند. [۳] همچنین تعدی به کفار ذمی (در صورتی که هنوز در ذمه اسلام باشند و خلاف تعهد کاری نکنند) حرام است. با این وجود اگر در میانه جنگ کسی را اسیر کنند، وی اسیر محسوب نمی شود (چرا که اسارت در اسلام در پایان جنگ است نه میانه آن و یا باید او را آزاد کنند و یا به قتل برسانند – بسته به شرایط پیش رو) [۴]

بعد از اسارت اسیران با شرایط فوق: اسیران را به خدمت پیامبر و یا امام خواهند برد تا ایشان درباره آنها حکم کنند، برخی را بدون قید و شرط، آزاد کرده؛ برخی را با قید و دریافت امتیار (که در فقه به آن فدیه گفته می شود) و برخی را به عنوان عبد و کنیز به عنوان غینمت محسوب می کند.[۵] اینکه مصلحت اندیشی پیامبر و امام، ریشه در علم غیبی او و یا از روی مصالح و منافع حکومتی چنین رای داده اند، جای تامل و بررسی می باشد.

بعد از گذشتن این فیلترها، و رای دادن پیامبر و یا امام به استرقاق (عبد و یا کنیز بودن شخص اسیر) این اسیران، بین مسلمانان مجاهد (که در همان جنگ شرکت داشته اند) تقسیم شده و احکام اسلام بر آنها پیاده می شود، در ادامه احکامی چند از احکام عبد و امه را مطالعه می کنیم:

پیامبر و امام می تواند بنابر مصلحت، اسیر را آزاد کند و در قبال آن، طلب آزادی مسلمانی را که در اسارت کفار است بنماید. همچنین می تواند، او را بدون هیچ چشم داشت ودرخواستی، آزاد کند. و همچنین توانایی زندانی کردن او را نیز دارد، (در مدت محدود) به جهت فراهم آمدن مصلحتی در آینده.

اما اگر او را به استرقاق در آورد، هر مسلمانی که صاحب او گشت، باید شرایط زندگی را برای او فراهم کند، اعم از منزل، غذا، لباس، مسائل جنسی و …

صاحب، حق ندارد به غلام و یا کنیز، خلاف شرع دستور دهد، و یا کاری را که در توان او نیست از او مطالبه کند، حتی نمی تواند در اوقات عبادت او را از عبادت منع و به کار دیگری مشغول کند. حق ندارد او را تنبیه بی جا کند. حتی دربرخی موارد، تنبیه بی جا، باعث آزاد شدن غلام می شود.

اسلام برای پایان دادن به غلام و کنیز داری نیز تدابیری اندیشیده است، از جمله اعطاء ثواب برای آزادکردن برده، وجوب آن در برخی موارد، قرار دادن این آزادی برای کفاره گناهان و … با تمام این وجود، برده داری در اسلام، به معنای برده داری در نظام سلطه نیست، بلکه یک نوع تعامل بین مسلمانان و اسیران کافر است که غالبا منجر به اسلام آوردن اسیران و آشنایی آنها با حق می شود.

با این تفاسیر و تفاصیل، اضافه می کنیم که:

اسلام با قتل اسیران مخالف است، همچنین با زندانی کردن آنها نیز مخالفت دارد، چرا که این زندانی کردن، هم از بعد معنوی و هم از بعد جسمانی باعث ضرر وزیان به اشخاص می شود و اسلام با ضرر زدن به دیگران مخالفت دارد. و آزاد کردن آنان نیز اگر مصلحتی داشته باشد، صورت می گیرد. اما قاعدتا، رها کردن عده کثیری که شکست خورده و آسیب دیده اند؛ بعضا بی سرپرست شده و یا بدسرپرست محسوب می شوند، آن هم در جامعه کفر و یا اسلام؛ کار صحیح نیست، ضمن اینکه نگهداری آنان در یک مکان و با نظارت نیز کار عاقلانه ای نمی باشد، چرا که باعثه شورش و یا تبانی علیه حکومت فراهم می آید. بنابراین بهترین راهکار، نگهداری این اسیران در حکومت، به طوری که خرجی بر حکومت تحمیل نشود و به نیازهای آنها توجه کامل شده و پاسخگوی آنها بوده باشد. در حالی که در کنار هم نباشند و تبانی صورت نگیرد. که دقیقا قاعده عبد و امه (کنیز و غلام) از همه ی ویژگی های مطروحه و برخی ویژگی های خاص دیگر، برخوردار است

قوانین فقهی خاص غلام و کنیز، در کتب مفصل فقهی بیان شده است. که با مطالعه آنها مشخص می شود که این قوانین با قوانین برده داری در آمریکا و یا ایران باستان، کاملا متفاوت است. اساس این برده داری، نگهداری است و اساس آن برده داری؛ بهره وری و اجرای دستور است.

می توان به عدم وجوب برخی احکام اسلام همچون حجاب، عدم قطع دست در دزدی از مال صاحب، نصف بودن جرایم و حدود اسلامی ، عدم وجوب جزیه و … اشاره کرد.

پی نوشت____________

[۱] الاسیر فی الاسلام: ص‌۱۱۶

[۲] قرآن کریم: سوره محمد، آیه ۴

[۳] قرآن کریم: سوره نساء، آیه ۹۴ / بحارالانوار: ج۲۱، ص۱۱، ح۶

[۴] سید محمد حسن ترحینی عاملی در پاورقی کتاب شرح لمعه دمشقیه (زبده الفقهیه): کتاب جهاد، فصل غنیمه، ادعای اجماع در این مساله را مطرح می کنند.

[۵] وسائل الشیعه: باب ۲۳، باب جهاد العدو، ح۱

منبع:حوزه