سرانجام مبارزه با حق در کلام امام علی(ع)

شرح و تفسير حکمت 188 نهج البلاغه

امام علی(عليه السلام) در اين كلام نورانى از كسانى سخن مى گويد كه به مقابله با حق بر مى خيزند. مى فرمايد: «آن كس كه در برابر حق قد علم كند (و به مبارزه برخيزد) هلاك خواهد شد»، (مَنْ أَبْدَى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَكَ).

اين كلام حكمت آميز با همين عبارت در لابه لاى خطبه شانزدهم نهج البلاغه آمده است كه شرح آن را در جلد اول در ذيل همان خطبه (صفحه 651) بيان كرديم و حاصل آن اين است كه هرگز به مخالفت و مقابله با حق برنخيزيد، زيرا حق قدرتى دارد كه انسان را بر زمين مى كوبد، اگر در كوتاه مدت انجام نشود در دراز مدت انجام خواهد شد و تاريخ، به ويژه تاريخ اسلام، نشان مى دهد آنها كه به مقابله با حق برخاستند چگونه طومار زندگانى شان در هم پيچيده شد. نيز با توجّه به اين كه حق به معناى واقعيت هاى ثابت است و واقعيت ها آثارى دارد و هر چه با آثارش به مخالفت برخيزند از ميان نمى رود، از اين رو سرانجام بر انسان غلبه مى كند و او را در هم مى شكند.

درست مانند اين كه انسان بداند فلان راه، مستقيم و راه ديگر بيراهه است، اگر به مخالفت با راه مستقيم برخيزد و به بيراهه رود هرقدر تلاش و كوشش كند به مقصد نمى رسد و سرانجامش هلاكت است. بعضى از شارحان نهج البلاغه تفسير ديگرى براى اين جمله برگزيده اند و آن اين كه هرگاه كسى در ميان مردم نادان به دفاع از حق برخيزد جان خود را به خطر انداخته چرا كه افراد جاهل و متعصب و لجوج با اين گونه افراد مخالفند و مفهوم آن اين مى شود كه هر كس دفاع از حق كند بايد هزينه هاى اين دفاع را در برابر مردم نادان بپردازد.

ولى اين تفسير به هيچ وجه مناسب چنين گفتار حكيمانه اى نيست، زيرا اولاً در بعضى از متون لغت صريحا آمده است كه جمله «أبْدى صَفْحَتَهُ لَهُ» به معناى به مخالفت برخاستن است و مرحوم علامه شوشترى موارد فراوانى از كلمات عرب نقل كرده كه جمله «مَنْ أبْدى صَفْحَتَهُ لَهُ» به معناى به مخالفت برخاستن است. ثانياً در خطبه شانزدهم، پيش و پس از آن جمله هايى آمده است كه به خوبى نشان مى دهد امام(عليه السلام) در اين جمله از بدكاران سخن مى گويد كه به مخالفت با حق برمى خيزند. در شرح نهج البلاغه محمد عبده احتمال ديگرى نيز در تفسير اين جمله ذكر شده و آن اين كه منظور از «أبْدى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ» به معناى روى گردانيدن از حق است كه آن هم سبب هلاكت انسان مى شود، ولى با توجه به اين كه كلمه «أبْدى» به معناى آشكار كردن است اين تفسير نيز بعيد به نظر مى رسد.

به هر حال مفهوم اين جمله اين است كه امام(عليه السلام)به همه كسانى كه به مخالفت با حق برمى خيزند هشدار مى دهد كه به عاقبت سوء كار خود بينديشند و از اين راه باز گردند. همان گونه كه پيش از اين اشاره شد اين جمله در كتاب شريف كافى نيز به عنوان بخشى از يك روايت آمده و مرحوم ملا صالح مازندرانى در شرح آن مى گويد: مفهوم جمله اين است كسى كه آشكارا در برابر حق به خصومت برخيزد هلاك خواهد شد. مشابه همين معنا در گفتار حكيمانه 408 نيز آمده است آنجا كه مى فرمايد: «مَنْ سارَعَ الْحَقَّ سَرَعَهُ، آن كس كه با حق بجنگد حق او را بر زمين خواهد كوبيد». قرآن مجيد نيز درباره حق و باطل چنين مى گويد: «(بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْبَاطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَإِذَا هُوَ زَاهِقٌ)، بلكه ما حق را بر باطل مى كوبيم و آن را هلاك مى سازد و اين گونه باطل محو و نابود مى شود».

منظور از «حق» در كلام نورانى بالا اصل خداشناسى و آيين اسلام و فروع دين و حقوق الله و حقوق الناس به طور عام است، زيرا حق در اصل به معناى مطابقت و هماهنگى با واقع و نقطه مقابل آن «باطل» است. به همين دليل به ذات پاك خداوند، به طور مطلق «حق» اطلاق مى شود چون واقعيتى است انكارناپذير.

در كتاب «وجوه القرآن» براى كلمه حق موارد استعمال دوازده گانه اى در قرآن مجيد ذكر شده است: حق به معناى ذات پاك خداوند و به معناى قرآن، اسلام، توحيد، عدل، صدق، طرز صحيح، علانيه، شايستگى، واجب شدن، وام و بهره و براى هر كدام از اينها آيه اى از آيات قرآن مجيد را شاهد آورده است.