فرهنگ عزاداری و گریز از وهن در مذهب

یکی از مباحثی که در عداد مستحدثات فقهی می­‌توان از آن یاد کرد، فقه عزاداری است. ­تعیین دقیق حدود عزاداری مشروع و ارائۀ خطوط قرمزی که باید در عزاداری برای اهل بیت(ع) و خصوصاً سید و سالار شهیدان امام حسین (ع) باید رعایت شود و تعیین مصادیق اموری که موجب وهن مذهب است، از مهم‌ترین مسائل این بحث فقهی است.

استدلالی که این نوشتار می‌خواهد بیان کند این است که فقه عزاداری از جمله مباحث فقهی است که باید اصل را در آن بر احتیاط گذاشت و با آن مواجهه‌ای سخت­گیرانه داشت. این اصل هم باید در مقام افتاء رعایت شود و هم در مقام عمل. بدین معنی که هم مراجع تقلید و مجتهدان عظام باید در مقام افتا، مراقب عواقب سوء‌استفاده­‌ها و سوء‌برداشت­‌ها باشند و هم مکلفان در مقام عمل تا می­‌توانند از نحوه­‌های جدید و غیر متعارف عزاداری که شبهۀ وهن مذهب دارد، دوری کنند.

برای این منظور توجه به نکات ذیل روشنگر است:

عزاداری امام حسین(ع) شعار شیعه است. بسیاری از دیگر مسلمانان یا غیر مسلمانان، شیعه را به همین مراسم می‌شناسند و چه بسا شناخت آنان از شیعه محدود به این مراسم است. در عزاداری سالار شهیدان(ع) شیعیان در تمام جهان، از چین و شبه‌قاره گرفته تا قلب نیویورک، به کوی و برزن می­‌آیند و به عزاداری می­‌پردازند. هیچ یک از مناسک شیعی به اندازۀ این عزاداری روی آنتن شبکه­‌های ماهواره­‌ای نیست و این حجم عظیم را در پایگاه­‌های اینترنتی اشغال نکرده است. این نکته ای است که باید همواره مدنظر داشت.

سالار شهیدان(ع) در قلب شیعه جایگاه بی­‌بدیلی دارد. به همین نسبت، قالب­‌ها و آیین­‌های عزاداری آن بزرگوار از نوعی تقدس برخوردار گردیده است. به دیگر سخن، تقدس جایگاه آن حضرت در قلب پیروان، به شیوه­‌های عزاداری نیز سرایت کرده است. از همین رو، مبارزه با برخی قالب‌های نامناسب عزاداری و تلاش برای برچیدن آن، دشوار است. یکی از عللی که اکنون روند حذف مراسم تطبیر یا قمه­‌زنی و تیغ­‌زنی (استفاده از زنجیرهای تیغ­‌دار در زنجیرزنی) از میان شیعیان عراق و شبه قاره کُند یا به کلی متوقف است، همین نکته است.

بنابراین باید با چشمانی باز، شیوه­‌های جدید عزاداری را که هر از چندی در منطقه­‌ای ابداع می­‌گردد رصد کرد و در صورت لزوم قبل از آنکه از چنان تقدسی برخوردار شوند، آن را برانداخت. مراسمی از قبیل قمه­‌زنی، راه رفتن روی زغال گداخته، استفاده از زنجیر تیغ­‌دار در عزاداری­‌ها و... تصویری غیر عقلانی از مکتب تشیع در ذهن افراد ناآشنا با این فرهنگ بر جای می­‌گذارد و چه بسا موجب نفرت همیشگی آنان از این مذهب گردد. قطعاً این‌گونه شیوه­‌های عزاداری که بعضاً امروزه گستره عظیمی از مناطق شیعه‌نشین را تحت تأثیر قرار داده، از انحرافات کوچک و محدود آغاز شده است. حقیقت آن است که هم­‌اکنون عزاداری سالار شهیدان پیرایه­‌هایی دارد که ستردن آن از فرهنگ برخی جوامع شیعی بسی دشوار است[۱].

شکل­‌گیری این پیرایه­‌ها معلول هر عاملی که بوده باشد، باید هشداری برای متولیان امر دین در جامعه شیعی باشد. اگر مسامحه کنیم، ممکن است عصر ما هم آبستن ظهور آلودگی­‌هایی دیگر از این دست باشد که چند ده سال بعد، ستردن آن به دشواریِ برخی پیرایه­‌های فعلی و بلکه سخت­‌تر باشد. مطالعۀ تاریخ انحرافات دینی نشان می­‌دهد که این انحرافات معمولا از یک زاویۀ کوچک آغاز شده و در درازنای زمان، رفته­رفته به انحرافی بزرگ و گسترده بدل شده است. لذا ضرور است که اکنون با انحرافات کوچک به سختی مقابله کنیم. برای نمونه تا ده- بیست سال پیش، شاهد برهنه شدن افراد در جلسات سینه‌زنی نبودیم.

اما امروزه این رفتار در برخی جوامع کاملاً جا افتاده و جایگاه خود را به عنوان شیوه‌ه­ای برای عرض ارادت خالصانه­‌تر(!) به پیشگاه اهل­‌بیت(ع) باز کرده است. با اندک تأملی به این نکته پی­‌می­‌بریم که برهنه شدن به هنگام سینه­‌زنی، نه تنها عرض ارادت ویژه­‌تر به پیشگاه اهل بیت(ع) نیست، بلکه شبهۀ بی­‌احترامی به مجلس عزا دارد و با وقار[۲] جلسۀ منسوب به امام حسین(ع) منافات دارد. لذا برخی مراجع این عمل را دارای اشکال دانسته[۳] و برخی دیگر ضمن اعلام جواز، برهنه­‌نشدن را بهتر معرفی کرده­‌اند[۴].

عزاداری امام حسین(ع) از کارآمدترین ابزارهای تبلیغ مذهب حقه شیعه است و بی­‌گمان یکی از عوامل رشد تشیع در طول تاریخ، همین آیین و جاذبۀ آن بوده است. اما انحرافاتی که اکنون با آن دست به گریبانیم، جاذبۀ این آیین را در نظر بسیاری از ناظران بیرونی به دافعه بدل ساخته است. مناظر چندش­‌آور قمه­‌زنی و تیغ­‌زنی و ... به یک ضدتبلیغ برای شیعه تبدیل شده و دست­‌آویز دشمنان مکتب برای تبلیغات ضدشیعی گردیده است.

در ترویج مکتب تشیع باید نگاه کلان، استراتژیک و جهانی داشته باشیم. چه بسیارند کسانی که سر در لاک غفلت فرو برده‌اند و چه بسا از سر اخلاص، به مظاهری از عزاداری دامن می­‌زنند و دل­خوش­ند که به محضر سالار شهیدان ابراز ارادت کرده‌اند، حال آنکه عمل آنان چیزی جز پنهان ساختن دست‌آورد گران‌بهای قیام سیدالشهداء(ع) در زیر اعمال خرافی و به دور از عقلانیت نیست. پیام قیام عاشورا، متاع ذی­‌قیمت شیعه در عرصۀ فرهنگ و اندیشه است که باید آن را با بهترین بسته­‌بندی به بازار فکر و فرهنگ عرضه کرد. فروشندۀ موفق کسی است که کالای خود را با بهترین و زیباترین بسته­‌بندی عرضه کند و زیبایی­‌های آن را به چشم مشتری بیاورد، نه اینکه آن را آلوده و چرکین کند و در ویترین قرار دهد.

ارجاعات:

[۱] . نمونه‌هایی دیگر از انحرافات در عزاداری‌ها و ابراز ارادت به اهل بیت(ع) در استفتائات از مراجع عظام تقلید منعکس شده است. به این سؤالات از محضر رهبر معظم انقلاب و پاسخ‌های ایشان توجه فرمایید:
س: آیا آنچه متداول شده که به عنوان عزاداری برای امام حسین(ع) گوشت بدن را سوراخ کرده و قفل و سنگ کیلو به آن آویزان می‏کنند، جایز است؟
ج: این گونه اعمال که موجب وهن مذهب می‏شوند جایز نیست.

س: اگر انسان در زیارتگاه‌های ائمه(ع) خود را به زمین بیندازد و همانند بعضی از مردم که صورت و سینه خود را برزمین می‏مالند تا از آن خون جاری شود و به همان حالت وارد حرم می‏‌شوند، عمل کند چه حکمی دارد؟
ج: این اعمال که به عنوان اظهار حزن و عزاداری سنّتی و محبت ائمه(ع) محسوب نمی‏شوند از نظر شرعی اعتباری ندارند، بلکه اگر منجر به ضرر بدنی قابل توجه و یا وهن مذهب شوند، جایز نیست.

س: در روز عاشورا مراسمی مانند قمه زنی و پابرهنه وارد آتش و ذغال روشن شدن برگزار می‏شود که علاوه بر اینکه باعث بدنام شدن مذهب شیعه اثنی عشری در انظار علما و پیروان مذاهب اسلامی و مردم جهان می‏شود، ضررهای جسمی و روحی هم به این اشخاص وارد می‏کند و همچنین موجب توهین به مذهب می‏گردد، نظر شریف حضرتعالی در این‌باره چیست؟
ج: هر کاری که برای انسان ضرر داشته و یا باعث وهن دین و مذهب گردد حرام است و مؤمنین باید از آن اجتناب کنند و مخفی نیست که بیشتر این امور باعث بدنامی و وهن مذهب اهل بیت(علیهم‌السلام) می‏شود و این از بزرگترین ضررها و خسارتهاست. (بخش اسفتائات سایت دفتر معظم له).

در همین راستا به این سوال از محضر آیه الله مکارم شیرازی عنایت فرمایید:
س: در برخی مناطق، سنّتی است که مردم به آن اعتقاد راسخ دارند. با این توضیح که: روز تاسوعا و عاشورا عَلَمی که در تمام مناطق مرسوم است را به دست افراد خاصّی می دهند که این افراد با حرکتهای مخصوص و حتی گاهی با حمله­ور شدن به زنان و مردان و ترساندن بچّه ها، به تعبیر مردم، علم را جوش می آورند و آن را نسبت به امام حسین(علیه السلام) می دهند؛ مردم دور آن جمع می شوند و می گویند عَلَم فرد را دنبال خود می برد، وقتی عَلَم بعضی از افراد را زخمی می کند، به معنای آن است که آن فرد، انسان بدی است و با دیده تردید به عَلَم نگاه کرده است. متأسفانه عَلَم در دست افراد معلوم الحال به جوش می آید و گاهی افراد متدیّن و وجیه را زخمی می کند. نظر شما را در این مورد خواستاریم؟
ج: عزاداری حضرت خامس آل عبا(ع) از موجبات مهمّ تقویت دین است، ولی نباید آن را آلوده به این گونه کارهای نادرست کرد که موجب اذیّت و آزار عزاداران و هتک حرمت افراد آبرومند شود. (بخش اسفتائات سایت دفتر معظم له).

[۲]. مروری بر فتاوای فقهای عظام در فقه عزاداری نشان می‌دهد که حفظ وقار این مجالس نزد آنان مهم است و نباید مخدوش شود. پاسخ آیت‌الله صافی گلپایگانی به این استفتا روشنگر است:
س) سینه‌زنی به صورتی‌که دور می‌چرخند و جست و خیز دارند، چه حکمی دارد؟
ج) اشکال ندارد، ولی مواظب باشید وقار عزاداری مخدوش نشود.

[۳]. به این استفتاء از آیه الله مکارم شیرازی و پاسخ ایشان توجه فرمایید:
س: مردانی هستند که هنگام عزاداری برای امام حسین از ناف به بالا لخت می شوند در حالی که در بالای مجلس زنان نیز حضور دارند، می خواستم بدانم حکم مسئله چیست؟و حتی اگر مجلس مردانه نیز باشد در ان صورت حکم چیست؟
ج: برهنه شدن در مراسم عزاداری مطلقاً اشکال دارد. (بخش اسفتائات سایت دفتر معظم له)
ایشان در موضعی دیگر در پاسخ به سوالی مشابه فرموده­‌اند: این کار اشکال دارد; زیرا خلاف شأن مجلس عزای سیّدالشّهدا(ع) است. کدام یک از ما در مراسم عزای پدر خود برهنه می شود و مثلاً به اهل مجلس تعزیت می گوید؟!

[۴]. استفتاء از آیه الله صافی گلپایگانی:
س)در مراسم سینه زدن، در آوردن لباس در صورتی که معرض تحریک باشد چه حکمی دارد؟
ج) اگر معرض تحریک باشد اشکال دارد و بهتر است با لباس عزاداری شود. (بخش استفتائات سایت دفتر معظم له)