سیره عملی اهل بیت(ع) در کنترل مصرف

* رعايت وظيفه خاص پيشوايان‏

وظيفه الهى همه پيشوايان عدل، اين است كه در مصرف، همانند تهى‏دست‏ترين مردم زندگى كنند تا اسوه و الگويى براى همه مردم باشند و مشكلات اقتصادى، فشار روانى دوچندانى بر بينوايانْ وارد نسازد:

 إنَّ اللّهَ عز و جل فَرَضَ عَلى أئِمَّةِ العَدلِ أن يُقَدِّروا أنفُسَهُم بِضَعَفَةِ النّاسِ كَيلا يَتَبَيَّغَ بِالفَقيرِ فَقرُهُ.

خداوند، بر پيشوايان عادل، واجب كرده است كه خود را با مردم تهى‏دست، همسان سازند تا مبادا نادارىِ تهى‏دست، او را برافروخته سازد.

از اين رو، انبيا و امامان،  در شرايطى كه فقر، از جامعه ريشه ‏كن نشده بود، نهايت قناعت و ساده ‏زيستى را در زندگى خود رعايت مى‏ كردند؛ امّا در عين حال، ديگران را به ميانه ‏روى توصيه مى‏ نمودند و اجازه نمى ‏دادند كه ديگران، خود را از لذّت‏ هاى مشروع زندگى، محروم كنند.

* رعايت مقتضيات زمان‏

پيشوايان دين، همواره مقتضيات زمان خود را در مقدار مصرف و چگونگى آن، رعايت مى ‏كردند، بدين معنا كه: اولًا امامان، كارى را كه موجب انگشت‏ نما شدن آنها شود، انجام نمى‏ دادند. از اين رو، امام صادق عليه السلام در پاسخ كسى كه به او ايراد مى ‏گيرد كه: «چرا بر خلاف سيره جدّت امام على عليه السلام كه از لباس ‏هاى ارزان و خشن استفاده مى ‏كرد، از لباس نو و نرم استفاده مى‏ كنى؟!» مى ‏فرمايد: «على عليه السلام در زمانى از آن نوع لباس استفاده مى‏ كرد كه در فرهنگ عمومى، زشت نبود و اگر در زمان ما چنين لباسى مى ‏پوشيد، انگشت ‏نما مى‏شد. بنا بر اين، بهترين لباس در هر زمان، لباس مردم همان زمان است».

ثانيا در شرايط مناسب اقتصادى، كه همه مردم مى ‏توانستند از امكانات مناسب زندگى، بهره‏ مند شوند، امامان عليهم السلام نيز از استفاده از مواهب الهى، پرهيز نمى‏ كردند. به همين جهت، در روايتى ديگر، امام صادق عليه السلام در پاسخ به اين ايراد سفيان ثورى كه به ايشان گفته بود: «چرا پدرانت از لباس ‏هاى زيبا استفاده نمى‏ كردند؛ امّا شما استفاده مى‏ كنيد؟» مى‏ فرمايد: «آنان در روزگارى زندگى مى‏ كردند كه مردم در فقر و تنگ‏دستى بودند؛ ولى در شرايط كنونى كه وضع اقتصادى مردم خوب است، نيكان، سزاورترند كه از مواهب الهى، بهره‏ مند شوند».

* در تنگنا قرار ندادن خانواده‏

قناعت و ساده ‏زيستى پيشوايان، موجب در تنگنا قرار دادن خانواده و سخت گيرى بر آنان نبود. شيخ كلينى از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله امكانات مورد نياز خانواده خود را به خوبى تأمين مى‏كرد و در باره فلسفه اين اقدام ايشان مى ‏فرمايد:

إنَّ النَّفسَ إذا عَرَفت قُوتَها قَنِعتَ بِهِ و نَبَتَ عَلَيهِ الَّلحمُ.

نفس انسان، اگر از روزى‏اش آگاه باشد، به آن رضايت مى دهد، و گوشت، با روزى مى‏ رويد.

 اين سخن، بدين معناست كه اگر امكانات مورد نياز انسان در زندگى، تأمين نباشد، از نظر روحى و جسمى، با مشكل روبه ‏رو مى‏ شود؛ امّا وقتى نيازهاى او تأمين شود، احساس آرامش روانى مى ‏كند و از نظر جسمى هم نيرومند مى ‏گردد.

پيشوايان الهى، شخصا از قدرت روحى خارق العاده ‏اى برخوردار بودند كه كمبودهاى مادى، آنها را تحت تأثير قرار نمى‏ داد؛ ولى همسر و يا ديگر اعضاى خانواده آنها كه از اين قدرت روانى برخوردار نبودند نمى ‏توانستند مانند آنها باشند.

همچنين گزارش كتاب شريف الكافى، از خانه مزّين همسر امام باقر عليه السلام‏  نيز نشانگر اين معناست كه هر چند اهل بيت عليهم السلام در زندگى شخصى، فقر اختيارى را برگزيده بودند، امّا هيچ‏گاه همسر و خانواده خود را در تنگنا و سختى قرار نمى‏دادند.

* آراستگى همراه با ساده‏ زيستى‏

پيشوايان الهى، به موجب روايت: «إنَّ اللّهَ جَميلٌ يُحِبُّ الجَمالَ»، در عين ساده ‏زيستى، از نظر ظاهرى، كاملًا آراسته بودند. البته آراستگى آنان، شبيه آرايش اسرافكاران و مستكبران نبود؛ ولى آنان از نظر رنگ لباس، پاكيزگى و معطر بودن، براى مخاطبان، جذابيتى خاص داشتند. در روايتى از امام صادق عليه السلام آمده است:

 العِطرُ مِن سُنَنِ المُرسَلِينَ.

عطر زدن، از سنّت‏ هاى پيامبران است.

همچنين از امام صادق عليه السلام روايت شده كه مى‏ فرمايد: كانَ رسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يُنفِقُ فى الطِّيبِ أكثَرَ مِمّا يُنفِقُ فى الطَّعامِ.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله براى عطر، بيشتر از غذا خرج مى‏كرد.

روايت شده كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله، نه تنها براى خانواده خود، بلكه براى ديدار با يارانش نيز خويشتن را مى‏ آراست و مى‏ فرمود: «خداوند، دوست دارد كه بنده ‏اش وقتى براى ديدار با برادرانش از خانه بيرون مى‏ رود، خود را بيارايد و آماده ديدار آنها نمايد».

* گراميداشت ميهمان‏

يكى از حقوق ميهمان، گرامى داشتن اوست. در روايتى از پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است:

إنَّ مِن حَقِّ الضَّيفِ أن يُكرَمَ.

از حقوق ميهمان، اين است كه گرامى داشته شود.

در احاديث اسلامى، رهنمودهاى فراوانى براى چگونگى احترام به ميهمان، وارد شده است.  يكى از آنها آماده ‏سازى بهترين غذايى است كه تهيه آن براى ميزبان، به سادگى امكان‏پذير است. از امام على عليه السلام روايت شده كه مى‏ فرمايد: إذا دَخَلَ عَلَيكَ أخوكَ المُؤمِنُ، فَأَطِعمهُ مِن أطيَبِ ما فى بَيتِكَ.

هرگاه برادر مؤمنت بر تو وارد شد، از بهترين غذايى كه در خانه ‏ات دارى، به او بخوران.

بر پايه رواياتى كه كلينى رحمه الله نقل كرده، اهل بيت عليهم السلام، خود، در انجام دادن اين رهنمود، پيش‏گام بودند. ابو خالد كابلى، روايت كرده كه صبحانه‏ اى ميهمان امام باقر عليه السلام بودم. تا آن موقع، غذايى پاكيزه ‏تر و خوش‏بوتر از آن صبحانه نخورده بودم. پس از صرف غذا امام عليه السلام به من فرمود:

كَيفَ رَأيتَ طَعامَنا؟

چگونه ديدى غذاى ما را؟

گفتم: غذايى پاكيزه‏تر و خوش‏بوتر از آن نخورده بودم؛ ولى [هنگام خوردن غذا] به ياد اين آيه افتادم كه در كتاب خدا آمده: «لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ.

البته در قيامت، از نعمت‏هايى كه داشته ‏ايد، بازپرسى خواهيد شد».

گويا، ابو خالد، تصوّر مى‏ كرد كه خوردن غذاى لذيذ و مطبوع، موجب طول حسابرسى روز قيامت خواهد شد؛ از اين رو، در فكر بود كه چرا در خانه امام باقر عليه السلام غذايى به اين لذيذى تهيه شده است؟! بدين جهت، ابهام خود را با اشاره به آيه ياد شده مطرح كرد. امام در پاسخ وى فرمود:لا، إنّما تُسألون عَمّا أنتُم علَيهِ مِن الحقِّ.

نه! آنچه درباره‏اش از شما بازخواست مى ‏كنند، عقيده حقّى است كه شما داريد.

روايات ديگرى نيز اين معنا را تأييد مى‏كنند.  در برخى از آنها آمده كه خداوند، بزرگوارتر از آن است كه روز قيامت در باره نعمت ‏هاى حلال و مشروعى كه به مردم عنايت كرده، بازجويى كند؛ بلكه بازجويى‏ هاى قيامت، در باره مسائل اساسىِ اعتقادى، اخلاقى و عملى خواهد بود.

 * ايثار نسبت به نيازمندان‏

يكى از ويژگى‏ هاى پيشوايان الهى، اين بود كه تأمين نيازهاى ديگران را بر خود مقدّم مى‏ داشتند. در مورد پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده: ما شَبِعَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ثَلاثَةَ أيّامٍ مُتَوالِيَةً حَتّى فارَقَ الدُّنيا، و لَو شاءَ لَشَبِعَ، و لكِنَّهُ كانَ يُؤثِرُ عَلى نَفسِهِ.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله، تا زمانى كه از دنيا رفت، هرگز سه روز پياپى، غذاى سير نخورد. البته اگر مى‏ خواست، مى‏ توانست سير بخورد؛ امّا ديگران را بر خود، مقدّم مى ‏داشت.

*الگوى مصرف از نگاه قرآن و حديث، آیت الله محمدى رى‏ شهرى