تفاوت «المَغضُوبِ عَلَیهِمْ» و «الضَّالِّینَ»

عقیق:جلسه درس تفسیر قرآن آیت‌الله «محمدی ری‌شهری» هر هفته پس از فریضه نماز مغرب و عشا در مصلای بزرگ ری برگزار می‌شود که در جلسه هفته گذشته(12اسفندماه 1394)، این مفسر قرآن کریم به تفسیر آخرین آیه سوره مبارکه «حمد» و مواردی که باعث خشم الهی می‌شود، پرداخت که بخشی از آن در ادامه می‌آید:

«صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ غَیرِ المَغضُوبِ عَلَیهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ»(حمد/7)

در جلسات گذشته به تفضیل معنا و مقصود از «المَغضُوبِ عَلَیهِمْ» و «الضَّالِّینَ» را بیان کردیم. چه کسانی مورد خضم و غضب الهی هستند و چه کسانی گمراه.

تفاوت «المَغضُوبِ عَلَیهِمْ» و «الضَّالِّینَ»

در این آیه خداوند منان به ما آموخته که از او بخواهیم در ادامه آیات قبلی «اهد الصرایط المستقیم» ما را به راه کسانی که از نعمت‌های الهی هستند هدایت کن نه آن‌ها که مورد غضب الهی هستند و نه گمراهان.

آنچه در آخرین جلسه بحث در تفسیر سوره حمد مطرح می‌کنیم این است که چه فرقی بین «المَغضُوبِ عَلَیهِمْ» و «الضَّالِّینَ» است.

اینکه خداوند جدا کرده نشانگر این است که این دو عنوان اشاره به دو گروه از مردم است. بنابراین باید ببینیم این دو گروه چه تفاوت‌هایی با هم دارند که باید از خدا بخواهیم از هیچ کدام از گروه‌ها نباشیم.

مفسران قرآن کریم احتمالات مختلفی را در تبیین تفاوت «المَغضُوبِ عَلَیهِمْ» و «الضَّالِّینَ» بیان کردند که سه احتمال را عرض می‌کنیم و نظر خود را که مستفاد از روایات اهل‌بیت(ع) است، بیان می کنیم.

احتمال اول احتمالی است که مرحوم شیخ طوسی در تفسیر تبیان مطرح می‌کند فرموند: مقصود از «المَغضُوبِ عَلَیهِمْ» یهود است و تأکید می‌کند نزد مفسران شیعه و سنی مقصود از آن جریان یهود است چون آن‌ها را قرآن با همین عنوان یاد کرده است. بخشی از آیه 60 سوره مبارکه «مائده» که می‌فرمایند: «قُلْ هَلْ أُنَبِّئُکُم بِشَرٍّ مِّن ذَلِکَ مَثُوبَةً عِندَ اللّهِ مَن لَّعَنَهُ اللّهُ وَغَضِبَ عَلَیْهِ وَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِیرَ وَعَبَدَ الطَّاغُوتَ أُوْلَئِکَ شَرٌّ مَّکَانًا وَأَضَلُّ عَن سَوَاء السَّبِیلِ؛ بگو آیا شما را به بدتر از [صاحبان] این کیفر در پیشگاه خدا خبر دهم همانان که خدا لعنت‌شان کرده و بر آنان خشم گرفته و از آنان بوزینگان و خوکان پدید آورده و آنانکه طاغوت را پرستش کرده‌‏اند اینانند که از نظر منزلت بدتر و از راه راست گمراه‏‌ترند».

آیات دیگری هم نقل می‌کند و در ادامه می‌فرماید هرچند یهودیان گمراه و نصارا مورد غضب الهی هستند اما خداوند هر دو را به یک عنوان یاد کرده است.

آیه 77 سوره مبارکه «مائده» می‌فرمایند: «قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لاَ تَغْلُواْ فِی دِینِکُمْ غَیْرَ الْحَقِّ وَلاَ تَتَّبِعُواْ أَهْوَاء قَوْمٍ قَدْ ضَلُّواْ مِن قَبْلُ وَأَضَلُّواْ کَثِیرًا وَضَلُّواْ عَن سَوَاء السَّبِیلِ؛ بگو اى اهل کتاب در دین خود بناحق گزافه‏ گویى نکنید و از پى هوس‌هاى گروهى که پیش از این گمراه گشتند و بسیارى [از مردم] را گمراه کردند و [خود] از راه راست منحرف شدند، نروید». مراد این‌ها نصارا است که عیسی را پسر خدا می‌دانستند.

احتمال دوم در تفسیر ارزشمند نمونه آمده که می فرماید مقصود از «المَغضُوبِ عَلَیهِمْ» گمراه کنندگان هستند و مراد از «الضَّالِّینَ» گمراهان. یعنی برخی از گمراهان هستند که نه تنها خود گمراه‌اند، بلکه سبب گمراهی دیگران نیز می‌شوند اما برخی تنها خود گمراه هستند که این‌ها «الضَّالِّینَ» خوانده می‌شوند.

آیه 16 سوره مبارکه «شورا» می‌فرماید: «وَالَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ مِن بَعْدِ مَا اسْتُجِیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ دَاحِضَةٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ؛ و کسانى که در باره خدا پس از اجابت [دعوت] او به مجادله مى‌‏پردازند حجتشان پیش پروردگارشان باطل است و خشمى [از خدا] برایشان است و براى آنان عذابى سخت‏ خواهد بود».

احتمال سوم در تفسیر نمونه آمده که می‌فرماید مقصود از «المَغضُوبِ عَلَیهِمْ» گمراهان لجوج یا منافق و مقصود از «الضَّالِّینَ» گمراهان عادی است. خداوند در آیه 106 سوره مبارکه «نحل می‌فرمانید: «مَن کَفَرَ بِاللّهِ مِن بَعْدِ إیمَانِهِ إِلاَّ مَنْ أُکْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِیمَانِ وَلَکِن مَّن شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْرًا فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِّنَ اللّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ؛هر کس پس از ایمان آوردن خود به خدا کفر ورزد [عذابى سخت‏ خواهد داشت] مگر آن کس که مجبور شده و[لى] قلبش به ایمان اطمینان دارد لیکن هر که سینه‏‌اش به کفر گشاده گردد خشم خدا بر آنان است و برایشان عذابى بزرگ خواهد بود».

در آیه 6 سوره مبارکه «فتح» نیز داریم: «وَیُعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِکِینَ وَالْمُشْرِکَاتِ الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِیرًا؛ و [تا] مردان و زنان نفاق‏‌پیشه و مردان و زنان مشرک را که به خدا گمان بد برده‌‏اند عذاب کند بد زمانه بر آنان باد و خدا بر ایشان خشم نموده و لعنت‌شان کرده و جهنم را براى آنان آماده گردانیده و [چه] بد سرانجامى است».

از نظر مؤلف تفسیر نمونه این احتمال از سایر احتمالات بیشتر است و سایر احتمالات مصداقی از مصادیق آن است. اما معنایی که به نظر من می‌رسد درست باشد نیازمند چند مقدمه است.

مقدمه اول اینکه غضب الهی به چه معناست؟ خداوند وقتی بر کسی، قوم و یا جمعیتی غضب می‌کند یعنی مجازات. همه گناهان زمینه‌ساز غضب الهی است و هر کسی گناهی کند به همان میزان سنگینی گناه مورد خشم خدا قرار می‌گیرد ولی این واژه در قرآن درباره کسانی به کار رفته که مرتکب گناهان سنگین شده‌اند؛ گناهان سبک کلبه غضب برای آن‌ها به کار نرفته است

 غضب الهی در خصوص گناه‌هایی مانند کفر، افترا به خداوند، کشتن پیغمران، کشتن مؤمنان، ستیزه‌جویی با عقیده توحید به کار رفته است بنابراین مقصود از «المَغضُوبِ عَلَیهِمْ» در قرآن کسانی هستند که شدید‌ترین کیفر‌ها را دارند. اما مقصود از ضلالت و گمراهی به طور خلاصه گم کردن راه حق است که بالاترین مراتب آن ضلالت کیفری است که کیفر دارد و نمی‌تواند راه خدا را پیدا کند. خداوند مجازات عده‌ای را این قرار داده که دیگر راه خداوند را پیدا نمی‌کنند.

گمراهی قبل از هدایت، ضلالتی است که پایین‌ترین درجه ضلالت است. حال باید گفت چه فرقی است بین «المَغضُوبِ عَلَیهِمْ» و «الضَّالِّینَ»؟

از راویات اهل‌بیت و مقدمه‌ای که عرض شد نسبت میان «المَغضُوبِ عَلَیهِمْ» و «الضَّالِّینَ» از نظر اصطلاح منطقی عموم خصوص مطلق است. به زبان ساده همه کسانی که مورد غضب الهی هستند، عنوان «الضَّالِّینَ» درباره آن‌ها صدق می‌کند اما همه کسانی که گمراه هستند، مورد غضب الهی نیستند.

مثل اینکه میگوییم هر گردویی گرد است اما هر گردی گردو نیست. با این تفسیر و بر اساس این نظریه روشن می‌شود که این‌ها چند معنا دارد؛ دو نوع روایت داریم.

دسته اول روایاتی است که بین«الضَّالِّینَ» و «المَغضُوبِ عَلَیهِمْ» فرقی نیست. الیته روایاتی که از اهل‌بیت(ع) رسیده است هیچ اختلافی ندارند. از امیرمؤمنین(ع) داریم: هر کسی که کافر باشد هم مورد غضب الهی است و هم از راه خداوند گمراه شده است.

از امام رضا(ع) نیز روایت شده است: کسی که درباره امام علی(ع) غلو کند و از بندگی خداوند او را بالاتر بداند هم گمراه است و هم مورد خشم خداوند است.

دسته دوم روایاتی است که بین «المَغضُوبِ عَلَیهِمْ» و «الضَّالِّینَ» تفاوت قائل هستند. در روایتی که شیخ طوسی نقل می‌کند داریم: «المَغضُوبِ عَلَیهِمْ» یعنی یهود و «الضَّالِّینَ» یعنی نصارا.

3 درخواست مهم از خداوند

با توجه به آنچه در تبیین آیات سوره «حمد» عرض کردیم چکیده آنچه در این آیه مطرح شد این چند رهنمون است. خداوند سبحان می‌فرماید که ما سه درخواست مهم در نمازها داشته باشیم. درخواست اول این است که آنان با برخورداری از هدایت خاص الهی در زندگی راهی را طی کنند که نعمت‌یافتگان خداوند طی کرده‌اند.

درخوست دوم این است مکه ما از هدایت ویژه خدا محروم نشوند و در صف کسانی قرار مده که مرتکب گناهان سنگین شده و مرود غضل الهی قرار دارند.

درخواست سوم هم این است که باید بگوییم ما را نه مورد خشم قرار بده و نه اجازه بده کوچک‌ترین انحرافی از صراط مسقیم پیدا کنیم.

ما تا اینجا به لطف و فضل خداوند در جلسات قبلی 284 جلسه سوره مبارکه «حمد» را تفسیر کردیم و 18 جلسه نیز مقدمات را بیان کریم.

سّر این نکته روشن می‌شود که چرا نام این سوره ام‌القرآن است و همه رهنمون‌های قرآن در آن خلاصه شده است. از جلسه بعدی به لطف خداوند تفسیر سوره مبارکه «بقره» را آغاز می‌کنیم.

منبع:فارس