«نفیرِ» کربلا در «عاشورای سپید»+تصاویر

مجلسی که با نام حضرت عباس(ع) شروع شود، حتماً متفاوت می‌شود. خصوصاً وقتی همه مهمانان جلسه خودشان صاحب‌نفس باشند و پیرغلامان سیدالشهدا(ع)، خصوصاً وقتی قرار است از ۲ اثر عاشورایی در آستانه هفتم شهدای کربلا رونمایی شود. قرعه این اتفاق به نام خبرگزاری مهر افتاده است. حالا سالن اجتماعات خبرگزاری بیشتر شبیه حسینیه است. مهمانان که می‌رسند شعر ترانگیز عباس(ع) فضای مجلس را پر می‌کند.

«جلوه کن در دلِ شب صورت مهتاب بکش

خم بیانداز به ابرویت و محراب بکش

فکر ما نیـز بکن شانه مزن مویت را

عاشقان را به سر ِ دار ِ پـر از تاب بکش

مادرت گفت که تا آخر عمرت عباس

 منتِ خادمی محضر ارباب بکش»

اسم عباس(ع) که می‌آید صدای هق‌هق گریه بلند می‌شود. مجری سکوت می‌کند و ادامه شعر را یکی از ذاکران مهمان از میانه جمعیت نجوا می‌کند:

«دست در رود ببر آب رویِ آب بریز

بـاز سقایی ِ خود را به رخ آب بکش»

حالا دیگر همه مهمانان آمده‌اند استادان شعر آیینی و پژوهشگران ادبیات دینی، از دکتر محمدرضا سنگری، استاد عبدالعظیم صاعدی، استاد سید علی سادات رضوی گرفته تا سید ضیاءالدین شفیعی، سید محمد سادات اخوی، مهدی امین فروغی و دکتر محسن جلیلی، میزبان نشست هم به‌رسم احترام مجالس سیدالشهدا(ع) در آستانه در ایستاده است؛ حجت‌الاسلام حسین فتحی، مدیرعامل مؤسسه هلال.

آیین رونمایی با حال و هوایی عاشورایی آغاز می‌شود. ۲ آلبوم متفاوتی که در این روزگار که همه چیز زیادی مدرن شده‌اند هنوز بوی دهه محرم‌های قدیم را می‌دهند.

«عاشورای سپید» مجموعه ۸۹ قطعه صوتی، با صدا و شعر استاد عبدالعظیم صاعدی و موسیقی و نظارت صوتی دکتر محسن جلیلی است و مجموعه صوتی «نفیر» نیز به یادبود نوحه‌خوانی‌های زنده‌یاد استاد محمد احمدیان، با صدای استاد سید علی سادات رضوی به بازخوانی نوحه‌های عاشورایی از دهه ۴۰ و ۵۰ خورشیدی پرداخته است.

اکسیژن شعر عاشورایی

برنامه با نماهنگی از پشت‌صحنه ضبط آلبوم «عاشورای سپید» آغاز می‌شود و شعرخوانی استاد عبدالعظیم صاعدی. استاد متولد ۱۳۲۴ و فارغ‌التحصیل رشته الهیات است. مجموعه‌های شعر «كليد هفت‌آسمان»، «نام ديگر زمين»، «پرسه در پاييز»،  «ايستادن روی بال‌ها» و كتاب‌هايی چون «مقدمه‌ای بر كتاب تذكره المتقين» بخشی از آثار اوست.

سید ضیاءالدین شفیعی، شاعر و منتقد ادبی و ناشر آثار ادبی حوزه شعر به بهانه رونمایی از آلبوم «عاشورای سپید» از شعر عاشورایی می‌گوید: «در تاریخ ادبیات فارسی هر آنچه در حوزه مرثیه و شعر عاشورایی رخ داده در چهار دسته‌بندی قرار می‌گیرد. بخشی از ادبیات عاشورایی ما به‌واسطه اینکه در آغاز رخ دادن نهضت عاشورا قرار داشت و در آن زمان تلاش فراوانی برای کتمان واقعه عاشورا صورت می‌گرفت به ثبت و ضبط واقعه عاشورا پرداخت.

به همین دلیل شعری که پس از عاشورا شکل گرفت، شعر«وصفی» عاشورایی بود. در واقع یک لهوف منظوم بود. بعد از آن شعرهای عاشورایی «سوگوار» که سبب آن اظهار تأسف و تألم مردم بود شکل گرفت و زمانی که شیعه و اظهار شیعه بودن بسیار دشوار بود دسته سوم شعرهای عاشورایی یعنی شعرهای«کنایی و غیرمستقیم» به وجود آمدند که سندیت هنری بیشتری دارند زیرا با انواع صنایع ادبی مانند تشبیه و کنایه و ...سروده شده‌اند.

در طول این سال‌ها و در کنار دیگر شعرهای عاشورایی یک گروه دیگری از شعر عاشورایی نیز وجود داشته است. این گروه شعر عاشورایی تعدادشان اندک است اما اکسیژن شعر عاشورایی است. شعرهای عاشورایی «منتقم و برانگیزاننده» که مخاطب را تنها به وصف، سوگ و کنایه توجه نمی‌دهد؛ بلکه نسبت ما را با عاشورا مشخص می‌کنند.»

سید ضیاءالدین شفیعی از دسته دیگر شعر عاشورایی نیز می‌گوید که نمی‌خواهد این دسته را در گروه شعر عاشورایی قرار دهد: «ولی یک گروه پنجمی هم هستند که نسبتشان با عاشورا منقطع است. اشعاری که متأسفانه مدتی است در ادبیات ما رواج پیدا کرده است و آهسته‌آهسته دارد بر ادبیات ما غلبه پیدا می‌کند. شعرهای ظاهراً عاشورایی اما «تخدیری»! شعرهایی که خلاف هدف عاشورا مردم را به خواب غفلت دعوت می‌کنند و امیدوارم مردم ما آن‌قدر به عاشورا نزدیک بشوند که بتوانند این‌گونه شعری را کنار بگذارند.»

شعر عاشورایی شعر انگیختن و برانگیختن است

بخش پایانی سخن سید ضیاءالدین شفیعی بیان شاخص‌های ادبی و معرفتی مجموعه «عاشورای سپید» است: «شعر عاشورایی شعر انگیختن و برانگیختن است و برانگیختن همان چیزی است که مرا به مجموعه «عاشورای سپید» می‌رساند. برانگیختنی که در عاشورای سپید استاد عبدالعظیم صاعدی وجود دارد دارای چند ویژگی است. نخست: تلاش می‌کند مخاطب نسبت خودش را با عاشورا بیابد و از تماشا کردن و گریستن صرف پرهیز می‌دهد. دوم: مخاطبِ خودش را در مسیر معرفت و شناخت نسبت به عاشورا هدایت می‌کند. سوم: به نیاز نوطلبیِ مخاطبان پاسخ می‌دهد. زبان در عاشورای سپید زنده، مدرن و چندوجهی است و چهارم اینکه در عاشورای سپید مرگ بابیان رایج امروزی تعریف نمی‌شود.

پرسشی بزرگ در مسیر عاشورا

دکتر محمدرضا سنگری، که کتاب «آینه در کربلاست» او این روزها به منبع مهمی برای عاشوراپژوهان تبدیل شده است سخنش را با یک پرسش مهم آغاز می‌کند: «عاشورا را چگونه باید گفت و از عاشورا چه باید گفت؟ چگونه است که حادثه‌ها هنگامی‌که از لحظه ولادتشان فاصله می‌گیرند رنگ می‌بازند و گُم می‌شوند و هرچه پیش می‌روند سهم کوچک‌تری را در تاریخ می‌یابند اما یک حادثه است که عکس تاریخ حرکت می‌کند و هرچه پیش‌تر می‌روند صیقل‌خورده‌تر و وسیع‌تر می‌شود و ریشه می‌دواند. این واقعه عاشوراست که روزبه‌روز جهان شیفته‌اش می‌شود و ما چگونه باید از کربلا آینه بسازیم؟ اگر برای عاشورا ۴ ضلع متصور شویم یعنی پیام، عرفان، حماسه و سوگ، آثاری که از سوگ یا همان قلب آغاز کرده‌اند به‌خوبی توانسته‌اند به اضلاع دیگر هم بپردازند و قرار است کربلا نخست بادل‌ها گره بخورد.

دکتر سنگری با این مقدمه به شرح احوالات و تلاش‌های استاد صاعدی می‌پردازد: «درباره کارهای استاد صاعدی باید به چند نکته توجه کرد. نخست آنکه باید فرهنگ واژگانی استاد صاعدی را شناخت. کلمات در شعرهای او، خصوصاً کلمات کلیدی و اساسی که عنوان کتاب‌هایش نیز قرار می‌گیرند در ذهنیت استاد صاعدی متفاوت است. مانند «نیزه بر پلک پروانه‌ها» نه این پلک، پلک معمولی است نه این پروانه، پروانه‌ای است که ما می‌شناسیم.

نکته دوم بهره‌گیری از موقعیت و ظرفیت‌های «نو» و  «تازه» برای طرح مسئله گذشته است، مانند این بخش از شعر او که:

معجزه دیجیتالی و این‌همه پنجره

برای دیدن رؤیاهای مطیع

گلوی چشم‌ها خشک

چشم‌ها سنگ شده است

جهان با مراسم حسینی رفیق

هماهنگ شده است

سومین نکته که در آثار استاد صاعدی می‌توان دید تفسیر تازه از متون کهن است. مانند این نمونه که:

شب شرحه شرحه می‌شکند

و ستارگان

غنچه غنچه می‌شکفند

آهنگ حسین حسینِ چه کس به سیاهی‌ها می‌گوید بس!

و یا نمونه دیگری که:

شب است

و این شب ستاره مرده خورشید می‌خواهد

پلک‌ها

آه اگر به شوق یک یا حسین از هم نگشاییم...

چهارمین شاخصه آثار استاد صاعدی رنگی از حماسه آمیخته با پیام و سوگ است که نکته درخشانی در آثار استاد صاعدی است. به این دلیل که استاد صاعدی با آنچه می‌گوید زیسته است:

...زینب است

ایستاده بر ستیغ فریاد وا محمدا

با فریادش

هم‌خون اگر نیستی هم‌آوا باش

مانا باش

بیش از ۵۰ گوشه از ردیف‌ها و دستگاه‌های آوازی در نفیر

در ادامه این آیین، دکتر «محسن جلیلی» که مسئولیت نظارت بر ضبط و انتخاب و تنظیم موسیقی هر ۲ آلبوم را داشته است درباره مراحل تولید این آثار سخن می‌گوید: «هنگامی‌که آلبوم عاشورای سپید ضبط می‌شد قرار برساخت موسیقی برای این آثار بود اما به دلیل تعدد قطعات و زمان محدود تصمیم گرفتیم موسیقی‌های مناسب برای این آلبوم انتخاب شوند. برای انتخاب موسیقی مناسب بیش از ۵۰ آلبوم موسیقی فیلم و بدون کلام شنیده شد و تک‌به‌تک برای هر شعر یک موسیقی مناسب با هر مفهوم انتخاب شد و مهم‌ترین شاخصه آلبوم عاشورای سپید دعوت به حرکت است که مهم‌ترین فلسفه عاشوراست. اما درباره آلبوم نفیر باید بگویم که استاد مرحوم احمدیان از مداحان قدیمی تهران بودند که تسلط کاملی بر ردیف‌های آوازی داشتند و به همین دلیل در روزگار خودشان نغماتی را آفریدند که مانند نوحه «نوجوان اکبر من» در بین مداحان و ذاکران ماندگار شده است.

در این آلبوم با تصحیح و روان‌سازی مجدد ابیات توسط آقای سید محمد سادات اخوی، نوحه‌ها توسط استاد سید علی سادات رضوی اجرا و بازآفرینی شد. مهم‌ترین خصوصیت این آلبوم اجرای بیشتر نغمات و گوشه‌هایی است که مداحان استفاده می‌کنند و شنونده بیش از ۵۰ گوشه از ردیف‌ها و دستگاه‌های آواز ایرانی را می‌شوند که هیچ‌کدام تکراری نیست.»

جای آلبوم نفیر در جامعه امروز خالی بود

«مهدی امین فروغی» پژوهشگر حوزه ادبیات و نغمات آیینی از آلبوم «نفیر» سخن می‌گوید: «نوحه‌خوانی‌های ما باید در خدمت حماسه و پویایی حرکت کند و هرگاه نوحه‌های حماسی با جوشش‌های اجتماعی مانند انقلاب اسلامی همراه شده است به ارتقای روح حماسه در جامعه کمک کرده است و همین‌طور بعد از پیروزی انقلاب و در ایام دفاع مقدس نیز شاهد این روح حماسه بر نوحه‌ها بودیم. به همین دلیل کسانی که دست‌اندرکار نوحه هستند چه کسانی که نوحه می‌سرایند و چه کسانی که نوحه می‌خوانند باید ذائقه جامعه را به سمت حماسه و خیزش‌های روحانی عاشورا معطوف کنند. چنانچه در آلبوم «نفیر» این‌چنین است. که جای آن در جامعه امروز خالی بود.»

یادی از خاطرات مرحوم محمد احمدیان با ذکر خاطره گویی دوست قدیمی‌اش استاد کیانی زنده شد.

استاد «سید علی سادات رضوی» نیز در این مراسم از حضورش در این مجموعه گفت: «مدت‌ها بود که می‌خواستم در این حوزه اثری خلق کنم تا اینکه حدود یک ماه پیش اجرای این آلبوم به من پیشنهاد شد. مرحوم احمدیان از قدیم در منزل پدری‌ام به همراه استادان دیگر نوحه‌خوانی می‌کردند و همین موضوع باعث آشنایی من با ایشان شد و آنچه باعث شد اجرای آلبوم نفیر را بپذیرم یکی ضرورت آشنایی نسل جوان با موسیقی و اشعار نوحه‌های قدیمی و دیگر ادای احترامی به تلاش‌های مرحوم احمدیان بود.»

پایان‌بخش آیین رونمایی سخنان حجت‌الاسلام حسین فتحی مدیرعامل مؤسسه هلال بود: « نوآوری نباید به قیمت آسیب رسیدن به اصل موضوع که همانا شناخت واقعه عاشوراست تمام شود. ما موظف هستیم اگر بخواهیم کاری جدید را در حوزه آیینی و عاشورایی انجام دهیم از اساس و خط بزرگان پیروی کنیم.»

صحبت‌های کوتاه حاج حسین مثل همه مجالس عاشورایی ذکر مصیب سیدالشهداست. دوباره همه‌چیز حال و حوای حسینیه پیدا می‌کند. پیرمرد مهمان دوباره زبان‌گرفته است و چیزی زیر لب زمزمه می‌کند:

بین بیداری و رؤیا به سرانگشتت

قطره‌ای روی لب کودک در خواب بکش

تو نگفته همه‌ی حرف مرا می‌دانی

سحری پای مرا نیز به سرداب بکش...

باران هنوز می‌بارد، تندتر و ریزتر... مهمانان که می‌روند باران صورتشان را حسابی خیس کرده است. پرچم‌های عزا زیر بلور قطرات باران و نور چراغ‌های مقابل خبرگزاری مهر می‌درخشند.

منبع:مهر