سوره‌ای که منشوراطلاع‌رسانی قرآنی است

عقیق:حجت‌الاسلام والمسلمین حمید محمدی، دبیر شورای توسعه فرهنگ قرآنی، به مناسبت روز خبرنگار متنی را در اختیار خبرگزاری ایکنا قرار داده است که در آن به برخی ویژگی‌های خبرنگار قرآنی اشاره شده است. این متن در ادامه آمده است.

تعامل اسلام با پدیده‌های نوظهور
نحوه تعامل اسلام با علوم و پدیده‌های جدید هم برای کشور ما که حکومت خود را مبتنی بر دیانت اسلام و جمهوری اسلامی نهاده است و برای تمامی مسلمانان جهان، اهمیت زیادی دارد.
بنابر جامعیت دین مبین اسلام، توجه به ارزش‌های متعالی و رویکردهای دینی در مواجهه با ابعاد تمدن جدید – که نگاهی مادی و ذهنی بر آن حکم‌فرماست- ضرورت بسیار دارد. خبر و خبررسانی- گرچه از گذشته‌های دور وجود داشته، ولی با وجود پیشرفت‌های فراوان و گسترش حیطه‌های آن ماهیت مکانتی جدید یافته که نیازمند تبیین دقیق و بیان موضع اسلام در برابر آن است.
بر همین اساس بررسی دیدگاه قرآن در خصوص کارکردهای رسانه‌ به ویژه بخش خبر و تبیین مفاهیم به کار گرفته شده در قرآن برای بیان گزارش و خبر می‌تواند در ترسیم نگاه اسلامی به خبر و خبرنگاری مؤثر واقع شود.

ابعاد خبرسازی در قرآن
ماهیت خبر و خبرسانی را در قرآن کریم از دو بُعد می‌توان بررسی کرد که رئوس آن را به اجمال بیان می‌کنم تا تفصیل آن را خبرگان این فن با پژوهش‌هایی مستقل به جامعه ارائه نمایند.
بُعد نخست، ماهیت و مبانی خبررسانی که در بردارنده مباحث مبنایی و متنوعی مانند؛ مبانی معرفت شناختی و غایت‌شناختی خبررسانی و مبانی ارزش شناختی و علم‌آوری خبر و ویژگی خبرهای ارزشمند و تقسیم‌بندی اخبار است که رویکردی ماهیت شناسانه به مقوله خبر و خبررسانی دارد و در عین حال تنقیح این مبانی در تمامی جزئیات خبررسانی تأثیرگذار است.
مثلاً مکاتب «پوزیتویستی» و نگرش «ماتریالیستی» و «اومانیستی» حاکم بر جغرافیای اندیشه غربی که ماورای طبیعت را از شئون دیگر زندگی تفکیک و نهایت حدف می‌نماید و به دنیا و سود شخصی دنیوی یا حزبی اصالت می‌بخشد منجر به نفی تمام ارزش‌های مافوق طبیعت انسان می‌شود و صاحبان رسانه را به دروغ پردازی و جنجال سازی غیر واقعی برای رسیدن به مطامع و اهدافی خاص رهنمون می‌شود.
از این رو می‌توان شعار مبنایی و البته غیر علنی مکاتب «پوزیتویستی» را؛ خبررسانی عاملی برای سود و منفعت صاحبان رسانه؛ دانست در حالی که در سپهر اندیشه اسلامی که اعتقاد به خداوند و عوالم ماوراء ماده و حاکمیت آخرت بر دنیا و حسابرسی بر اعمال حکم فرماست ارزش‌هایی فراتر از سود و زیان شخصی مانند انفاق و کمک به همنوع برای توجه به خداوند وجود دارد که ضامن حفظ و سعادت فرد و اجتماع است؛ از این رو هر آن خبری که حریم اخلاق و سعادت اجتماعی را تضییع نماید مانند انتشار اخبار دروغ، شایعه، جوسازی رسانه‌ای و حتی بی‌تفاوتی در نقل اخبار پیش برنده و مورد نیاز جامعه، هم مضارّ دنیوی و هم عقوبت اخروی در بردارد از این رو شعار مبنایی اسلام برای خبررسانی؛ خبررسانی برای خیررسانی و آگاهی‌بخشی به انسان‌ها است.
بُعد دوم؛ فرهنگ خبررسانی؛ که در بردارنده مباحث کاربردی خبررسانی و ویژگی‌های محتوایی اخبار و آوا خبرنگاران و خبرنگاری و کارکردهای مطلوب رسانه است.

هُدهُد؛ سمبل خبرنگار در قرآن
سوره مبارکه «حجرات» از جمله سوره‌های قرآن کریم است که به سبب محتوای بر مطالب ارزشمند و کاربردی در موضوع خبر و خبررسانی می‌تواند به صورت جداگانه بررسی شود تا آن جا که می‌توان این سوره را منشور رسانه و خبررسانی قرآنی دانست.
در این میان ماجرای هد‌هد و حضرت سلیمان(ع) به روشنی زوایای مهمی از این موضوع را در برابر اهل نظر قرار می‌دهد.
این قصه حضرت سلیمان(ع) چنان با عظمت است که خداوند یکی از جلوه‌های تشکیل حکومت آخرالزمان را در آن به نمایش گذاشته است. دانستن این نکته که حضرت سلیمان(ع) زبان پرندگان را می‌دانسته و قدرت به کارگیری جنیّان و مقابله با شیاطین را به صورت گسترده در اختیار داشته بر جذابیت این داستان می‌افزاید.
در روزی که همه رؤسا، امرا، وزرا، لشکریان و ... حضور داشتند حضرت سلیمان(ع) جویای احوال پرندگان شد و دانست که هد‌هد حضور ندارد. نظارت حضرت سلیمان(ع) عالی و بسیار ظریف بوده است. خداوند در آیه 20 سوره مبارکه «نمل» می‌فرماید: «وَتَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقَالَ مَا لِیَ لَا أَرَى الْهُدْهُدَ أَمْ کَانَ مِنَ الْغَائِبِینَ»،‌ تَفَقَّدَ یکی از ابزارهای مدیریت فرهنگی است؛ در مدیریت فرهنگی اصل بر تفقد است. تفقد یعنی از فقدان کسی جویا شدن، بپرسیم و جویا شویم که چه اتفاقی برای چه کسی رخ داده که مانع حضور او شده است. در آیه 20 و 21 سوره مبارکه نمل آمده است که «وَتَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقَالَ مَا لِیَ لَا أَرَى الْهُدْهُدَ أَمْ کَانَ مِنَ الْغَائِبِینَ»، «لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذَابًا شَدِیدًا أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطَانٍ مُّبِینٍ» حضرت سلیمان(ع) از احوال پرندگان تفقد نمود و هدهد را در جمع ایشان نیافت از این رو گفت که هدهد را عذاب شدید و یا ذبح خواهد کرد؛ مگر آن که دلیلی روشن بیاورد.
وقتی حضرت سلیمان(ع) در جمع امرا این چنین در خصوص پرنده‌ای سخن می‌گوید موجب می‌شود تا بقیه موجوادت، (جن‌ها و انسانها) جایگاه خود را بشناسند و به حساب خود رسیدگی نمایند در ادامه و در آیه 22 آمده است که «فَمَکَثَ» یعنی بعد از مدت خیلی کوتاهی هدهد برگشت و گفت؛ «من احاطه پیدا کردم به چیزی که تو به آن احاطه نداری» من خبری می‌دانم که تو نمی‌دانی. تعبیر هد‌هد درباره خبرش«بِنَبَإٍ یَقِینٍ» است. من به جایی رفتم و در آنجا خانمی را یافتم که بر سرزمین و مردم آنجا حکومت می‌کرد و همه چیز داشت. هد‌هد عظمت حکومت سلیمان(ع) را دیده بود، اما با این وجود گفت؛ آن بانو عرض و تخت با‌عظمتی داشت. «‌فَمَکَثَ‌ غَیْرَ بَعِیدٍ فَقَالَ أَحَطتُ بِمَا لَمْ تُحِطْ بِهِ وَجِئْتُکَ مِن سَبَإٍ بِنَبَإٍ یَقِینٍ» هد‌هد سنبل خبرنگار در قرآن است، یکی از خبرنگاران قرآنی هد‌هد است؛ در واقع او نقش یک خبرنگار تیزهوش و پرقدرت را دارد. وقتی هد‌هد در پی خبر به جایی می‌رود، باید زود برگردد؛ پس خبرنگاران هر زمانی که به دنبال سوژه خبری می‌روند، باید مکث غیر بعید داشته باشند تا خبر آنها دسته اول باقی بماند. مشی خبرنگار، باید بر اساس«‌مکث غیر بعید» تنظیم شود؛ ضمن این که دو نکته را نیز داشته باشد: اولاً خبرنگار نباید غیبت طولانی داشته باشد، ثانیاً نباید بدون اجازه مافوق به جایی برود. حادثه خبر نمی‌کند بلکه باید از حادثه خبر گرفت پس ممکن است لازم باشد خبرنگاری هم برای اطلاع‌یابی از ماجرا، خود را سریعاً به محل حادثه برساند و هم هنگامی که علت نبودنش را جویا می‌شوند، سلطان مبین داشته باشد تا مورد عذاب قرار نگیرد.
خبرنگار باید در حیطه موضوع خود تسلطی داشته باشد که کس دیگری جز او این تسلط را نداشته باشد. خبرنگار برای اجرای موضوع خبر مسلط است و باید با تیزبینی بر خبر احاطه داشته باشد. در نظام حکومت سلیمانی که نظام بسیار عظیمی بوده است، چاپلوسی، تملق و مقدمه چینی وجود ندارد. احاطه خبرنگار قرآنی باعث می‌شود که با شجاعت و اقتدار موضوعی را که بر آن احاطه پیدا کرده، بیان کند.
«وَجِئْتُکَ مِن سَبَإٍ بِنَبَإٍ یَقِینٍ» نکته در اینجاست که هدهد زود برگشت و خبرنگار ما باید زود برگردد و خبر را فوری و بدون عیب و نقص برساند «‌فَمَکَثَ‌ غَیْرَ بَعِیدٍ» جدید بودن خبر فوق‌العاده مهم است، «جِئْتُکَ مِن سَبَإٍ» همچنین منبع خبر باید روشن باشد. پس منبع خبر، مکان خبر و جایی که خبر از آن جا مخابره می‌شود باید معلوم باشد. خبر می‌تواند «نبأ» باشد، نبأ به خبری می‌گویند که مهم است.
معمولاً چون بسیاری از اخبار منشأ تصمیم‌گیری است و تصمیم باید درست و مناسب باشد، لازم است تا درباره خبر یقین وجود داشته باشد و براساس یقین مراحل تصمیم‌گیری صورت گیرد. به عبارت دیگر اگر تصمیم‌گیری مدیریتی به مثابه کاخ عظیمی باشد، زیر ساخت آن اخبار و اطلاعات است.
هد‌هد می‌گوید «اِنی وَجَدتُ امرَاَۀ»، نمی‌گوید «رأیت، دیدم» بلکه می‌گوید «وَجَدتُّ، یافتم»، «وَجَدتُّ» اگر از افعال قلوب باشد، به معنای «تَیقَّنتُ»، «یقین پیدا کردم» است پس پیام این عبارت قرآنی در حوزه خبر دریافت و صید کردن خبر است ولو آن که لازم باشد به دل حادثه رفت.

ادامه دارد...