چرا در آستانه عید قربان که آخرین مرحله حج است، دعای عرفه می خوانیم و روز عرفه را با اعمال خاصی به ویژه دعا به پایان می رسانیم؟

نسبت عرفه به عید قربان مانند تاسوعاست به عاشورا. عرفه در نهم ذی الحجه واقع شده و تاسوعا در نهم محرم. وقتی نهم ذی الحجه فرا می رسد، در سرزمین عرفات که از عرفان می آید، زمین و زمان نشان می دهد قبل از قربانی باید معرفت باشد و انسان بدون شناخت و عرفان نباید اقدامی کند؛ به ویژه که در روز عید قربان اعمال باشکوهی از رمی جمرات و حلق گرفته تا قربانی و تراشیدن سر انجام می شود. این اعمال یک نوع عرفان می خواهد وگرنه انسان می گوید این سنگ زدن به شیطانی که نمی بینیم و موهوم است و تراشیدن موی سر چه معنایی دارد اما اگر عرفان و معرفت داشته باشیم به این مساله تعبد پیدا می کنیم ابراهیم (ع) که امام و بانی کعبه بوده، این دستورات به او داده شده است؛ از اینجا معلوم می شود این اعمال آیین نامه قرب الهی است و قرب بدون قربانی حاصل نمی شود.
زلف علامت زیبایی است، وقتی موی سر را می تراشیم شبیه عبد می شویم، شیطان را که رمی می کنیم آماده پذیرش توحید می شویم، با قربانی و «هدی»، هوس ها و رگ ها متصل به این جهان را قطع می کنیم و آزاد می شویم لذا قبل از قربانی در عرفات، عرفان کسب می کنیم. این عرفان و شناخت یک سر و رمزی هست که در عرفه خوابیده است. به زیارت امام رضا (ع) هم که می رویم می گویند عارف بروید. این عرفان پشت اعمال عبادی که مخصوص حج است، بسیار مرموز و شگفت آور است به طوری که مشاهده می کنیم اعمال حج ذکر کمتر دارد و بیشتر عمل و حرکت به جای آورده می شود، بنابراین پیام عرفه همین است.
نکته جالب این است که در عرفه امام حسین (ع) حرف اول را با دعای عرفه می زند و از حج وارد جهاد می شود. ذی الحجه آخرین ماه قمری است و محرم اولین آن و امام حسین (ع) بین این دو پیوند برقرار می کند. عرفان هم در حج تجلی پیدا می کند و هم در محرم و هر دو اینها با هم هستند اما در حج عرفان بیشتر به درد می خورد چرا که گفته اند اگر می خواهید اسلام را در کلمات بشنوید، قرآن بخوانید و اگر می خواهید اسلام را در قالب انسان ببییند، امام را بنگرید و اگر تمایل دارید اسلام را در قالب حرکت مشاهده کنید، حج را به تماشا بنشینید. لذا اسلام حجی است متحرک و مجسم و انقدر که در حج تحرک است جای دیگر نیست؛ این حرکت گاهی دایره ای است (طواف به دور کعبه) گاهی اتوبانی و گاهی هروله ای. گاهی هم توقف و بی حرکتی و وقوف است (وقوف در منی و مشعر).

بنابراین مشاهده می کنیم حرکت در حج بر ذکر غالب است؛ رمی هم حرکت است، هدی و حلق هم حرکت است، لذا موتور عرفان اینجا بسیار قوی تر و روشن تر عمل می کند در نتیجه امام حسین (ع) مامور می شود دعای طولانی عرفه را بخواند تا عرفه نفسه را در مقابل عرفه رب قرار دهد.
 

چه مضامینی در این دعا نهفته است که تاکید بر قرائت آن از سفارشات و توصیه بزرگان دین است؟
این دعا با عرفان نفس شروع می شود و با عباراتی همچون من چیزی نیستم از صفر به صد می رسیم. اگر در ترجمه این دعا تامل داشته باشیم، از مضامین عالی آن دچار شگفتی می شویم. حالت دعا خواندن امام حسین (ع)، امامی که مظهر شهادت و ایثار است نیز در عرفه جالب است؛ ایشان در آن گرمای طاقت فرسا با اینکه خیمه هم بود، ایستاده رو به آسمان می ایستند و دعا را با حال خاصی قرائت می کنند. بنابراین دعای عرفه از عرفان نفس شروع می شود به عرفان خدا ختم می شود. هر کس خود را نشناسد، خدا را نمی شناسد البته بالعکس آن هم شنیده شده است اینکه هر کس خدا را شناخت، خود را می شناسد چرا که عظمت خالق موجب می شود بنده به ذلیل بودن، حقارت و صفر بودن خود در برابر پروردگار پی ببرد. این هیچ بودن و عبودیت و ذلیل شدن و لباس های شیک نپوشیدن و آرایش نکردن و هر نوع تجمل و زیبایی را از خود دور کردن و عطر نزدن آن هم در فضا و هوای گرم عربستان که انسان بشدت عرق می کند، حاکی از اوج به ذلت افتادن در برابر خدا است. انسان وقتی عبد شد، این مقدمه ای می شود بر رسالت پیامبر (ص) لذا در فرازهای بعدی دعا عبد می گوید اشهد أن لا اله الله. در اینجا کسی که عبد شد، سبک می شود و می تواند پرواز کند. انسان سنگین پرواز نمی کند. در عرفه با هر اظهار ذلتی در برابر خدا، لحظه به لحظه کوچک می شویم و با نسیمی به معراج می رویم. این معجزه عرفه است. لذا در این روز، اگر روزه باعث ضعف و ناتوانی در قرائت دعا شود، مکروه است.