تحلیل های فلسفه تغییر قبله در بیان استاد قرائتی

آيه:                 

وَكَذَلِكَ جَعَلْنَكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِّتَكُونُواْ شُهَدَآءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِى كُنْتَ عَلَيْهَآ إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبْ عَلَى‏ عَقِبَيْهِ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إلاَّ عَلَى‏ الَّذِينَ هَدَى‏ اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إيمَنَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِيمٌ‏

ترجمه:            

و بدین‏سان ما شما را امّتى میانه قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید و پیامبر (نیز) بر شما گواه باشد. و ما آن قبله‏اى را كه قبلاً بر آن بودى برنگرداندیم، مگر براى آنكه افرادى را كه از پیامبر پیروى مى‏كنند از آنها كه به جاهلیّت باز مى‏گردند، بازشناسیم. و همانا این (تغییر قبله،) جز بر كسانى كه خداوند آنها را هدایت كرده دشوار بود. وخدا هرگز ایمان شما را (كه سابقاً به سوى بیت‏المقدّس نماز خوانده‏اید،) ضایع نمى‏گرداند. زیرا خداوند نسبت به مردم، رحیم و مهربان است.

* نکته ها                     

مسیحیان در موقع عبادت، رو به محلّ تولّد حضرت عیسى در بیت‏المقدّس مى‏ایستادند كه نسبت به محلّ سكونت آنان، در مشرق قرار داشت، و یهودیان رو به بیت‏المقدّس عبادت مى‏كردند كه نسبت به محلّ سكونتشان، در طرف مغرب قرار مى‏گرفت، ولى كعبه نسبت به آن دو در وسط قرار مى‏گیرد و قرآن با اشاره به این موضوع، مى‏فرماید: همانگونه كه ما كعبه را در وسط قرار دادیم، شما مسلمانان را نیز امّت میانه قرار دادیم.

مفسّران بحث‏ هاى گوناگونى را در ذیل این آیه مطرح نموده‏اند و در تفسیر «امّت وسط» برخى گفته ‏اند: مراد امّتى است كه نه اهل افراط باشد نه تفریط، نه طرفدار جبر نه تفویض، نه معتقد به اصالت فرد، نه اصالت جامعه.

ولى با چند مقدّمه، روشن مى ‏شود كه مراد آیه از امّت وسط، افراد خاصّى هستند. آن مقدّمات عبارتند از:

1- قرآن، امّت وسط را شاهد بر اعمال معرفى كرده است، پس باید در قیامت بر اعمال مردم گواهى دهد.

2- گواه شدن، علم و آگاهى و عدالت مى‏ خواهد.

3- همه‏ى افراد امّت، آگاهى و عدالت ندارند.

به همین دلیل در روایات مى‏خوانیم كه مراد از امّت وسط، امامان معصوم هستند كه اوّلاً به همه كارها علم دارند. چنانكه قرآن مى‏فرماید: «سیرى اللّه عملكم و رسوله والمؤمنون» [1] كه مراد از مؤمنانى كه اعمال مردم را مى ‏بینند و به آن علم پیدا مى‏كنند، مطابق روایات امامان معصوم هستند. و ثانیاً عدالت دارند. چنانكه خداوند در آیه‏ى «انّما یُرید اللّه لیذهب عنكم الرِّجس اهل البیت و یُطهّركم تطهیراً» [2]عصمت و عدالت آنان را تضمین نموده است.

امام صادق علیه السلام مى‏فرماید: مگر مى‏شود امّتى كه بعضى افرادش لایق گواهى دادن براى چند عدد خرما در دادگاه‏هاى دنیا نیستند، لیاقت گواهى دادن بر همه‏ى مردم در قیامت را دارا باشند؟ به هر حال مقام گواه بودن در محضر خداوند، آن هم نسبت به همه‏ى كارهاى مردم، تنها مخصوص بعضى از افراد امّت است كه به فرموده روایات، امامان معصوم مى‏باشند.

در اینجا یك سؤال باقى مى‏ماند كه چرا خداوند به جاى نام بعضى افراد، نام امّت را برده است؟ كه در پاسخ مى‏گوییم: قرآن حتّى یك نفر را نیز امّت معرفى نموده است: «انّ ابراهیم كان امّة قانتاً للّه» [3]

* فلسفه تغییر قبله

در مورد فلسفه تغییر قبله، تحلیل‏ هاى متعدّدى صورت گرفته است؛ برخى گفته‏ اند انتخاب اوّلیّه بیت‏المقدّس به عنوان قبله، به منظور جلب افكار یهود و همراهى آنان بوده است و آنگاه كه مسلمانان خود قدرت و توانایى پیدا كردند، دیگر به این كار نیاز نبود. برخى نیز گفته‏اند: علاقه به مكّه و وطن موجب شد كه قبله تغییر یابد. لیكن این تحلیل‏ ها موهوم و خلاف واقع هستند.

آنچه قرآن در این باره تصریح و تأكید دارد این است كه تغییر قبله، آزمایش الهى بود تا پیروان واقعى پیامبر شناخته شوند. زیرا آنها كه ایمان خالص ندارند، به محض تغییر یك فرمان، شروع به چون و چرا مى‏ نمایند كه چرا اینگونه شد؟ اعمال ما طبق فرمان سابق چه مى‏ شود؟ اگر فرمان قبلى درست بود، پس فرمان جدید چیست؟ اگر دستور جدید درست است، پس فرمان قبلى چه بوده است؟ خداوند نیز به كسانى كه در برابر فرامین او تسلیم هستند، بشارت مى‏دهد كه اعمال گذشته‏ى شما ضایع نمى ‏شود، زیرا مطابق دستور بوده است.

در این آیه به جاى كلمه نماز، واژه ایمان بكار رفته است كه نشان دهنده‏ى اهمیّت و مقام نماز و برابرى آن با تمام ایمان مى‏باشد. «وما كان اللّه لِیضیع ایمانكم»

* پيام ها                      

1- اولیاى خدا، بر اعمال ما نظارت دارند. «لتكونوا شهداء»

آرى، بعضى انسان‏ها داراى چنان ظرفیّتى هستند كه مى‏توانند ناظر تمام اعمال و آگاه به انگیزه‏هاى انسان‏ها در طول تاریخ باشند.

2- در قیامت، سلسله مراتب است. تشكیلات و سازماندهى محكمه‏ى قیامت بگونه‏اى است كه ابتدا ائمّه بر كار مردم گواهى مى‏دهند، سپس پیامبر بر امامان گواه است. «لتكونوا شهداء على الناس و یكون الرّسول علیكم شهیداً»

3- آزمایش، یك سنّت قطعى الهى است و خداوند گاهى با تغییر فرمان، مردم را امتحان مى‏كند. «لنعلم من یتبع الرسول...»

4- پیروى از دستورات دین، مایه رشد و كمال و نافرمانى از آن، نوعى حركت ارتجاعى است. «ینقلب على عقبیه»

5 - جز فرمان خداوند، به چیز دیگرى از قبیل، جهت، رنگ، زمان، مكان و شیوه‏ى خاصّى خود را عادت ندهیم، تا هرگاه فرمانى بر خلاف انتظار یا عادت و سلیقه‏ى ما صادر شد، بدنبال فرار یا توصیه نباشیم. «لنعلم من یتّبع الرّسول ممن ینقلب على عقبیه»

6- مقام تسلیم بر افراد عادّى سنگین است: «لكبیرة» و تنها كسانى به این مقام دست مى‏ یابند كه هدایت خاصّ الهى شامل آنان شود. «الاّ على الّذین هدى اللَّه»

7- قوانین و مقررات، شامل زمان‏هاى قبل نمى‏ شود. اگر امروز فرمان تغییر قبله صادر شد، نمازهاى قبلى صحیح است و از امروز باید به سوى دیگر نماز خواند. «وما كان اللّه لیضیع ایمانكم»

8 - تمام تغییرات و تحوّلات تكوینى و تشریعى، ناشى از رحمت و رأفت خداوندى است. «لرؤف رحیم»

پی نوشت:

1) توبه/ 105

2) احزاب/ 33

3) نحل/ 120