روضه‌خوانی فاطمی باید باحیا و مؤدبانه باشد

وی معتقد است: از آنجا که حضرت زهرا (س) عصمت‌الله‌الکبری و حجةالله علیَ‌الحُجَج هستند و جایگاه معنوی ایشان بسیار والاست و مظهر حُجب و حیا و عفافِ در اسلام به شمار می‌روند، مداحان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) در هنگام ذاکری و مرثیه‌سرایی دربارۀ حضرت زهراء (س) نسبت به این امر دقت ویژه داشته باشند که ما داریم از ناموس اهل‌بیت (علیهم‌السلام) سخن می‌گوییم، لذا رعایت ادب، و حیا در اشعار و در روضه‌خوانی‌ها بسیار حائز اهمیت است، یعنی از هر واژه‌ای در اشعار و همچنین از هر تعبیری در روضه‌خوانی‌ها نمی‌شود استفاده کرد. باید به این مهم دقت کنیم که در رابطه با مادر امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) شعر می‌خوانیم و صحبت می‌کنیم، پس اجازه استفاده از هر کلمه‌ای و هر برداشت ذوقی‌ای را نداریم.

مشروح این گفت‌وگو در ادامه آمده است:

مجالس عزاداری باید به رشد فکری و معرفتی مستمعان منجر شود

با توجه به اینکه در ایام فاطمیه(س) قرار داریم، به نظر شما مهم‌ترین ویژگی عزاداری حضرت زهراء(س) باید چه چیزی باشد؟

محمدی‌فام: تمام عزاداری‌هایی که برای حضرات معصومین (ع) در رأسشان برای امام حسین (ع)، امیرالمومنین (ع) و حضرت زهراء (س) انجام می‌دهیم، مهم‌ترین ویژگیشان این است که محدود به یک عزاداری عاطفی نشود، اگرچه بُعد عاطفی بسیار مهم است، اما نباید عزاداری ما فقط به بعد عاطفی محدود شود، چراکه عزاداری ابعاد دیگری هم دارد که باید به آنها توجه داشت. به عنوان مثال، یکی از ابعاد مهم بُعد معرفت‌افزایی در عزاداری‌هاست، یعنی وقتی جلسه عزاداری برپا می‌شود یکی از خروجی‌های این جلسات باید این باشد که معرفت مستمعین و شرکت کنندگان در مجالس عزای حضرت زهراء (س) بیشتر شود، باید بعد از ایام فاطمیه شناختمان نسبت به خدا، پیامبر، قرآن، اصل دین، مذهب تشیع و خودِ حضرت زهراء (س) بیشتر شود و این امر را با تمام وجود حس کنیم.

بُعد معرفت‌افزایی دارای دو وجه خاصه و عامه است، یک بُعد عزاداری شایسته و استاندارد برای حضرت زهراء (س) این است که از جهت وجه عام و همچنین وجه خاص معرفت‌افزایی شود، وجه خاص یعنی اینکه بدانیم حضرت زهراء(س) برای چه شهید شد؟ چرا ایشان در سن جوانی از دنیا رفتند؟ بیان این فلسفه شهادت و علت شهادت مظلومانۀ ایشان به رشد فکری، فردی و اجتماعی ما محبان بسیار کمک می‌کند. 

عزاداری باید به گونه‌ای باشد که این صدا به همۀ عالم برسد و هر شخص حقیقت طلب و آزاداندیشی وقتی با این سوال مبنی بر شهادت حضرت زهراء (س) مواجه می‌شود به دنبال پاسخش برود و در رهگذر این امر، حقانیت مکتب تشیع برایش آشکار شود. علمای اسلام دربارۀ یکی از دلایل پنهان بودن قبر مطهر حضرت فاطمه (س) چنین گفتند که باید این سؤال پیوسته و تا روز ظهور حضرت مهدی (عج) در گوش بشریت باشد تا افراد به دنبال پاسخ آن باشند، وقتی درصدد یافتن پاسخ آن برآیند، مطالعات و تحقیقات مختلفی را انجام می‌دهند و با تاریخ اسلام و سرگذشت و جریانات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) آشنایی پیدا می‌کنند و به حقانیت تشیع و اسلام پی می‌برند که این خود زمینه‌ای برای یافتن پاسخ آن است. بنابراین نباید عزاداری‌های ما محدود به بُعد عاطفی شود و باید به فراتر از اینها توجه داشت.

برخی سؤالات نیاز است که در مجالس عزاداری مطرح و به آنها پاسخ داده شود، از جمله اینکه؛ چرا حضرت زهراء (س) شهید شدند؟ چرا در این سن کم باید چنین اتفاقی می‌افتاد؟ چرا ایشان وصیت کردند که شبانه دفن شوند و کسی جز خاندان عصمت در مراسم تشییع حضور نداشته باشند، چه کسانی فاطمۀ زهراء (س) را به شهادت رساندند و اصلاً چرا به این کار اقدام کردند؟ چرا نباید یک مراسم با شکوه با حضور شیعیان برای تشییع پاره تن پیامبر اکرم (ص) گرفته می‌شد؟ اینها سؤالاتی است که باید به آنها پاسخ داده شود، در واقع اگر عزاداری اهل‌بیت (علیهم‌السلام) ما را به پاسخ این سؤالات رهنمون کند ـ به ویژه در عرصۀ جهانی ـ نشان از پربار بودن مجالس ما و برکات بسیار آنهاست.

مداحی‌ها نمایانگر دو بُعد عاطفی و حماسی باشد

ویژگی بعدی بُعد حماسی عزاداری است، حضرت صدیقه (س) یک حماسه بزرگ و تاریخی را رقم زدند که ما از آن با عنوان «حماسۀ فاطمی» یاد می‌‌کنیم؛ حماسه‌ای که بیانگر دفاع تمام قد از ولایت و امامت بود، حضرت زهراء (س) نخستین شهیدۀ راه امامت و ولایت هستند، این موضوع باید در اقامۀ عزا برایمان امری پررنگ و اساسی باشد. در همین راستا نکته‌ای که شاعران، مداحان و ذاکران اهل‌بیت (علیهم‌السلام) باید به آن توجه ویژه‌ای داشته باشند، این است که اشعار، زمزمه‌ها، مداحی‌ها در این راستا باشد، یعنی به گونه‌ای باشد که علاوه بر بُعد عاطفی، بیانگر بُعد حماسی فاطمۀ زهراء (س) نیز باشد و اینها، دو بعد مهم و مکمل یکدیگر در مجالس عزاداری به شمار می‌روند، به عبارت دیگر، نباید فقط به یکی از این ابعاد پرداخت و به بُعد دیگر توجه نداشت.

حضرت زهراء (س) از مرد نابینا رو می‌گیرد و خود را می‌پوشاند و وصیت می‌کند که در زمان تشییع تابوتی برایشان ساخته شود که حتی حجم بدن مبارک و مطهر ایشان نیز دیده نشود که این درسی بزرگ برای ما محسوب می‌شود، همین بانوی بزرگوار وقتی ضرورت احساس می‌کند، وارد اجتماع می‌شوند و تا پای جان از مولا و امامشان علی (ع) دفاع می‌کند، خطبه می‌خواند و به در خانۀ انصار و مهاجرین می‌رود، این بعد حماسی را نمی‌توان نادیه گرفت. اتفاقاً در دنیای امروزه که جریان فمنیسم تلاش می‌کند مدام خودش را مدافع حقوق زن و مدافع حریم زن نشان دهد، می‌توانیم حضرت زهراء (س) را به عالم نشان دهیم که به عنوان یک نمونه زن دنیای اسلام چگونه وارد عرصه اجتماع شده، ـ البته آنجایی که حضور زنان لازم و ضرورت است نه در هر جایی ـ همان فاطمه‌ای که وظیفه خود را کار خانه و تربیت اولاد می‌دانست، جایی که عرصه اجتماعی و سیاسی نیاز به حضور ایشان داشت، حضور پیدا کردند. همچنین باید گفت اگر جلسات ما بخواهد معرفت‌افزایی داشته باشد باید گوینده و ذاکر، خودش اهل معرفت باشد. نیاز داریم معارف امیدآفرین اهل بیت(ع) را در مجالس و محافل بیش از گذشته بیان کنیم.

آداب مداحی دربارۀ حضرت زهراء (س)

شما به عنوان یک مداح، چه توصیه‌ای برای ذاکران اهل بیت(ع) به جهت مداحی شایسته تر در این ایام فاطمیه (س) دارید؟

محمدی‌فام: توصیة کلی بنده به ذاکران اهل بیت (ع) همان مواردی است که در سؤال قبل عرض کردم، یعنی همان ابعاد گوناگون اقامه عزا، اما یک توصیه تخصصی هم به ذاکران اهل بیت(ع) دارم که این را از اساتیدم آموختم و حالا که شما در بُعد رسانه تلاش می‌کنید و حرف‌ها را به گوش افراد بیشری می‌رسانید این تذکری را که از اساتیدم آموختم به برادران و خواهرانی که مشغول به امر مهم ستایشگری و روضه‌خوانی اهل بیت (ع) هستند، متذکر شوید. از آنجا که حضرت زهرا (س) عصمت‌الله‌الکبری و حجةالله علیَ‌الحُجَج هستند و جایگاه معنوی ایشان بسیار والاست و مظهر حُجب و حیا و عفافِ در اسلام به شمار می‌روند، مداحان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) در هنگام ذاکری و مرثیه‌سرایی دربارۀ حضرت زهراء(س) نسبت به این مهم دقت ویژه داشته باشند که ما داریم از ناموس اهل‌بیت (علیهم‌السلام) سخن می‌گوییم، لذا رعایت ادب و حیا در اشعار و روضه‌خوانی‌ها بسیار حائز اهمیت است، یعنی از هر واژه‌ای در اشعار نمی‌شود استفاده کرد، از هر تعبیری در روضه‌خوانی‌ها نمی‌شود استفاده کرد. باید به این مهم دقت کنیم که در رابطه با مادر امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) شعر می‌خوانیم و صحبت می‌کنیم، پس اجازه استفاده از هر کلمه‌ای و هر برداشت ذوقی‌ای را نداریم. در روضه‌ها برخی از مصائب ایشان را نباید به زبان آورد، مگر به صورت بسیار کنایه‌ای. بیان برخی از مصائب حضرت زهراء(س) به صورت شفاف و واضح، شاید نوعی بی‌حرمتی نسبت به مقام بزرگ ایشان باشد، لذا باید در بکارگیری الفاظ دقت لازم را داشت.

«روضه‌های مستند» اولویت کار مداحان باشد

شاید برخی بگویند ما به جهت ظلمی که به حضرت صدیقه (س) شده است، می‌خواهیم بیان کنیم که چه ظلمی به ایشان شده، اشکالی ندارد، اما با زبان کنایه و زبان تشبیه و ... این هنر شعرای بزرگوار ماست که بتوانند هم ظلم و مصیبت وارده بر ایشان را بیان کنند اما از واژگان و ادبیاتی استفاده کنند که شأن و جایگاه معنوی و عصمت‌اللهی حضرت صدیقه (س) را مراعات کنند. به قول یکی از اساتید بنده، ما در این زمینه به عصمت واژگان معتقدیم، یعنی حتی برخی از واژگان لیاقت و شایستگی استفاده شدن برای مدح یا مصیبت حضرت صدیقه را ندارند. خودِ واژه باید معصوم باشد و حیا داشته باشد. تعبیر باید تعبیر با حیا و با عفت و مؤدبانه‌ای باشد.

این تذکری بود که فکر کردم لازم است به ذاکران اهل بیت گفته شود و البته آن تذکری هم که همیشه گفته‌ایم، مستند خواندن و بیان (چه در بیان فضائل و چه در بیان مصائب) است، در واقع باید رجوع به سخنان مستند، مصائب مستند و آنچه در تاریخ ذکر شده، اولویت کار مداحان و ذاکران ما باشد. در این زمینه کانالی تلگرامی را با عنوان «مداحی عالمانه» به نشانی (https://t.me/maddahialemane) معرفی می‌کنم که خیلی از فضائل و مصائب را در مورد حضرات معصومین(ع) و حضرت صدیقه(س) در آنجا بارگذاری شده است و ذاکرانی که علاقه‌مند هستند، می‌توانند به این کانال مراجعه و از مطالب مستند آن استفاده کنند.

* مصاحبه امیرمحسن شیخان