مراسم عزاداری «شاه حسین گویان»

مراسم سوگواری امام حسین(ع) و یاران باوفایش در ایام محرم در سالیان اخیر با تحولات زیادی هم در شکل و هم محتوا روبرو شده است و از بسیاری جهات با دوران کودکی ما تفاوت دارد، اما برخی از این آداب عزاداری پس از گذشت صدها سال، شکل خود را حفظ کرده اند. یکی از این آداب عزاداری، مراسم مذهبی «شاه حسین گویان» یا به گفته آذری زبان ها «شاخسی واخسی» است.

«شاه‌ حسین‌ گویان» نوعی مراسم مذهبی است که در ایام ماه محرم در بیش‌ تر نقاط آذربایجان و به طور گسترده در شهر تبریز برگزار می‌ شود. این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم تا دهمین روز از ماه محرم و ظهر عاشورا ادامه می‌ یابد. در زبان ترکی آذربایجانی، مردم به این مراسم "شاخسِی” می ‌گویند که مخفف واژه «شاه‌ حسین» است.

عزاداران در مراسم شاه‌ حسین ‌گویان، نوعی چوب مخصوص این نوع عزاداری را از زمین تا فرق سر خود حرکت می‌ دهند، در حالی که هماهنگ پاهای خود را به زمین می کوبند، وقتی که چوب به سمت پایین آورده می شود، گروهی با صدای بلند ندای «شاخسِی»(شاه‌ حسین) و زمانی که چوب به سرشان نزدیک می‌شود، گروه دیگر با صدای بلند ندای «واخسِی» (وای‌ حسین) سر می‌ دهند. این حرکت به نشانه جنگ یاران حسین بن علی با لشگر یزیدبن معاویه در صحرای کربلا است.

علاوه بر ندای «شاخسی واخسی»، همچنین «حیدر صفدر»، «مظلوم حسین»، «حسن حسین»، «سوسوز حسین»، «عطشان حسین» و … از جمله شعارهایی است که گروه های شاه حسین گویان در حین حرکت منظم خود، سر می دهند.

همچنین عزاداران در حین این حرکت منظم و هماهنگ، دست خود را بر پشت یکدیگر قرار می‌ دهند و با این حرکت خود، اتحاد و انسجام شان را نشان می دهند. شاه حسین گویان، در حالی که آرام و دایره وار حرکت می کنند، فردی نیز با مداحی مصیبت های امام حسین(علیه السلام) آنان را همراهی می کند.

صورت دیگری از حرکت شاه حسین گویان، به این صورت می باشد که به صورت قطاری، مسیر بلندی از کوی و برزن حرکت می کنند و نزدیک شدن ماه محرم را به همگان اعلام می کنند.

عده‌ای این مراسم را به سبک سنتی انجام می ‌دهند و از هیچ‌ گونه ابزارآلات جدیدی که در سال‌ های اخیر در مراسم شاه‌ حسین‌ گویان دخیل شده و حتی از چوب مخصوص شاه حسین گویان نیز استفاده نمی ‌کنند و به جای بالا و پایین حرکت دادن چوب مخصوص، با حرکت منظم پاهای خود که به زمین کوبیده می شود، بر سینه می زنند؛ اما، عده‌ای هم با استفاده از تبل، سنج و سایر ابزارآلات، شور و شوق خاصی در این مراسم به وجود می آورند.

اشعار معروف شاه حسین گویان

در صف اول دسته شاه حسین گویان، یکی از ریش سفیدان که آشنایی بیشتری نسبت به جوانان با اشعار و اذکار دارد، با ایستادن در ابتدای صف، اشعار را بیان و سایرین نیز آن را تکرار می کنند؛ طلاب و روحانیون و یا روحانی هیات نیز با قرار گرفتن در صف شاه حسین گویان، با مردم عزادار همراه می شوند.

در پایان مراسم شاه حسین گویان، همگی ایستاده و در حالی که دستان خود را بالا می برند و بر سینه می زنند این شعرها را می خوانند: «آقامین آتی گلدی/ قانلی خلاتی گلدی (اسب آقایم به خیمه برگشت، پیراهن آقایم خونین شد)، قانلی قیلیش کربلادا پاس توتوپ/ حسین اوچون ملاکلر یاس توتوپ (شمشیر خونین در سرزمین کربلا زنگ زده است/ ملائکه های آسمان عزای امام حسین(علیه السلام) را برپا کرده اند)، فریاد شیمیر الیندن/ ای داد شیمیر الیندن.(فریاد از دست شمر/ ای داد از دست شمر)»

یکی از مهم ترین نوحه های ذکر شده در هیات ها و مراسم شاه حسین گویان، شعر زیبای استاد شهریار است که چنین سرود: «حسینه یئرلر آغلار گویلر آغلار/ بتول و مرتضی پیغمبر آغلار (زمین و آسمان در عزای حسین می گریند، بتول و مرتضی و پیغمبر می ‌گریند)» و یا این جمله بیشتر به گوش می رسد:« هانسی گروهون بئله مولاسی وار؟/ شیعه لرین حضرت عباسی وار(کدامین گروه چنین مولایی دارند؟! شیعیان مولایی چون حضرت عباس دارند).»

تاریخچه «شاه حسین‌ گویان»

آنچه که مشهور است آغاز این نوع دسته ‌جات در زمان صفویه و برقراری حکومت شیعی در ایران بیان شده است چرا که تا قبل از آن این دسته‌ جات به علت حاکمیت حکومت‌ های غیرشیعی عملا به صورت وسیع امکان نداشته است.

برخی شعرها و حرکات دسته‌ جات عزاداری به جا مانده از آن دوران است، استفاده از شمشیر در دسته‌ جات که تا چند سال اخیر مرسوم بود و یا همان شاه حسین و وای حسین که امروز در اصطلاح عوام به «شاخسی» شده است به جامانده از دوران صفویه است.

آنچه در میان مردم مشهور است و در برخی تاریخ‌ ها نیز به آن اشاره شده است، تشکل «دسته شاه حسین گویان» برای نخستین بار توسط قزلباش ‌ها در جوار حرم اباعبدالله‌ الحسین (علیه السلام) بوده است که با تشکیل دسته‌ ها و در حالی که شمشیرهای خود را عریان کرده بودند با شعار «شاه حسین وای حسین» آمادگی خود را برای فداکاری در راه نهصت حسینی اعلام کردند.

دسته ‌جات «شاه حسین گویان» شب‌های محرم آذربایجان را حسینی می کنند، به جرأت می توان گفت، دهه اول محرم در مناطق آذربایجان، شاه حسین گویی جایگاه ویژه ای را پیدا کرده است و بسیاری از مردم برای تماشای این سنت عزاداری، در خیابان ها حضور پیدا می کنند. نکته جالب توجه برای این گونه عزاداری، تشکیل دسته جات شاه حسین گویان در کوی و برزن است و در محیط های بسته امکان اجرای این نوع عزاداری وجود ندارد؛ علیرغم اینکه در شهرهای دیگر بیشتر عزاداری ها در حسینیه ها، تکایا و مساجد برگزار می شود.

ظرفیت ثبت ملی شاه حسین گویان

حجت‌ الاسلام رسول برگی، کارشناس مسائل مذهبی و اجتماعی می گوید: سنت عزاداری شاه حسین گویان تبریز، ظرفیت ثبت ملی در حافظه فرهنگ شفاهی ایران را دارد.

وی می افزاید: این سنت عزاداری یکی از ماندگارترین سبک‌های عزاداری است که می ‌توان، به همه ایران و جهان معرفی کرد.

حجت ‌الاسلام برگی اضافه می کند: این اتفاق می‌تواند در قالب برنامه‌ های تبریز ۲۰۱۸ رخ بدهد و زمینه معرفی فرهنگ ناب شیعه و عزاداری مخلصانه و منحصربفرد مردم تبریز نمایان شود.

وی ادامه می دهد: مردم تبریز در دوست داشتن اهل بیت، شهره سراسر کشورند، و برای بسیاری از مردم ایران، مناسک عزاداری مردم تبریز جذابیت خاص خود را دارد.

گزارش: بیت اله احمدی