تقوا، شرط آداب مهمانی خداست

در این باره در گفت‌وگو با حجت الاسلام و المسلمین محمد سالار، معاون امور بین الملل مجمع جهانی اهل بیت(ع) نشستیم تا علاوه بر شرح و توضیح این مراتب، به برخی راهکارهای مناسب در زمینه انتقال آموزه‌های اسلام به مردم جهان بپردازیم.

حجت الاسلام و المسلمین محمد سالار، در بخشی از این گفت‌وگو می‌گوید: «باید توجه داشته باشیم که روزه یا صوم صرفاً به‌معنای گرسنگی و تشنگی کشیدن نیست؛ یعنی علاوه بر اینکه مقید به این مسائل هستیم، باید درجات بالاتر آن را رعایت کنیم و عدم رعایت این درجات باعث هدر رفتن ثواب و اثر واقعی روزه می‌شود».

وی در بخشی دیگر از سخنان خود با اشاره به اینکه ماه مبارک رمضان فرصتی مناسب برای صدور آموزه‌های اسلام است، افزود: به‌لحاظ معنویتی که خداوند در ماه مبارک رمضان در سرتاسر عالم قرار می‌دهد، بهترین فرصت برای صدور آموزه‎های اسلامی به جهانیان است.

در ادامه، مشروح این گفت‌وگو را بخوانید.

ابتدا و برای مقدمه درباره شرافت و برتری ماه مبارک رمضان اگر مطلبی هست استفاده می‌کنیم.

ماه مبارک رمضان یک ماه ویژه و استثنایی است؛ در روایات این ماه را سرور ماه‌ها معرفی کرده‌اند. در دعای معروفی «یا علیُ یا عظیم» که در ماه مبارک رمضان می‌خوانیم اشاره به شرافت و برترین این ماه نسبت به سایر ماه‌های سال شده است، آنجا که می‌فرماید «و هذا عَظَّمتَهُ و کَرَّمتَهُ و شَرَّفتَهُ و فَضَّلتَهُ علی الشُهور» یعنی این ماهی است که خداوند به آن عظمت، کرامت و شرافت داده و نسبت به سایر ماه‌ها فضیلت داده است.

همین واقعیت را رسول گرامی اسلام در روایتی به این صورت فرمودند: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ. شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ؛ یعنی ای مردم ماه خدا همراه با برکت، رحمت و مغرفت به سوی شما روی آورده است که نزد خداوند با فضیلت‌ترین ماه‌هاست. در ادامه فرمودند: «وَ أَیَّامُهُ أَفْضَلُ الْأَیَّامِ وَ لَیَالِیهِ أَفْضَلُ اللَّیَالِی وَ سَاعَاتُهُ أَفْضَلُ السَّاعَاتِ؛‌ یعنی روزهایان بهترین روزها و شب‌های ان بهترین شب‌ها و ساعات آن بهترین ساعت‌هاست.

نکته دیگری که در این روایت وجود دارد، موضوع برکت، رحمت و مغرفت است. در واقع با مغفرتی که خداوند قرار می‌دهد، راه خودسازی و پالایش روح و جسم را برای انسان‌ها فراهم می‌کند؛ بنابراین ماه مبارک رمضان ضیافت‌الله است و سفره نعماتش برای همگان گسترده است.

از سوی دیگر ماه مبارک رمضان ماه نزول قرآن است که وجه تمایزش نسبت به سایر ماه‌های سال را هم بیان می‌کند. حتی در روایات آمده است سایر کتب آسمانی نیز در همین ماه نازل شده‌اند. مثلاً تورات در روز ششم، انجیل در روز سیزدهم و زبور در روز دوازدهم این ماه نازل شده‌اند.

از فضیلت ماه رمضان همین بس که در روایتی فرمودند «لَوْ یَعْلَمُ‏ الْعَبْدُ مَا فِی‏ رَمَضَانَ‏ لَوَدَّ أَنْ یَکُونَ رَمَضَانُ السَّنَة. یعنی اگر بنده‌ آنچه در ماه رمضان است را بداند، قطعاً دوست دارد تمام سال، رمضان باشد» یا در روایت دیگری مطرح شده است «لَوْ عَلِمْتُمْ مَا لَکُمْ فِی رَمَضَانَ لَزِدْتُمْ‏ لِلَّهِ‏ تَبَارَکَ‏ وَ تَعَالَى شُکْرا. اگر آنچه برای شما در ماه رمضان است را بدانید، قطعاً شکرتان را برای خدای تبارک و تعالی می‌افرایید.» خب، از این دست روایات بسیار در منابع داریم. در این ماه تأکید فراوانی بر ورع شده است، یعنی چیزی بالاتر از تقوا.

وقتی از روزه‌داری صحبت می‌شود، مسأله درجات روزه‌داری نیز مطرح می‌شود؛ در این باره توضیح می‌دهید؟

درجات بالاتر روزه‌داری را رعایت کنیم
ما چند نوع روزه داریم که نازل‎ترین آن امساک از خوردن، آشامیدن  و به‌صورت کلی عدم ارتکاب به مبطلات روزه است. اما درجه بالاتر روزه این است که فرد همچنان که مبطلات روزه را مرتکب نمی‎شود، از سایر گناهان نیز برحذر باشد، مثلاً از گناهان زبان مثل غیبت، تهمت و... بپرهیزد، چشم خودش را از گناه کنترل کند. امام صادق (علیه السلام) در روایتی فرمود «إِذَا صُمْتَ فَلْیَصُمْ‏ سَمْعُک وَ بَصَرُکَ مِنَ الْحَرَامِ و الْقَبِیح‏‏» وقتی روزه گرفتی، چشم و گوش تو هم باید از حرام و کار قبیح برکنار باشد. «وَ دَعِ‏ الْمِرَاء» یعنی هنگام روزه باید از جدل و مراء برکنار باشی. «وَ أَذَى الْخَادِمِ» یعنی عدم اذیت و ستم کردن کسی که زیردست توست.  «وَ لْیَکُنْ عَلَیْکَ وَقَارُ الصِّیَامِ» آن وقار و طمأنینه‎ای که زیبنده یک روزه‎دار است، حفظ شود، به این معنا که مشخص باشد فرد مؤمن در حال روزه است و با حالت غیرروزه تفاوت زیادی داشته باشد. اتفاقاً در فراز بعدی آمده است «وَ لَاتَجْعَلْ‏ یَوْمَ‏ صَوْمِکَ‏ کَیَوْمِ فِطْرِک‏؛ یعنی روزی که روزه گرفتید مانند روزهای عادی تو نباشد».

بنابراین باید توجه داشته باشیم که روزه یا صوم صرفاً به‌معنای گرسنگی و تشنگی کشیدن نیست؛ یعنی علاوه بر اینکه مقید به این مسائل هستیم، باید درجات بالاتر آن را رعایت کنیم و عدم رعایت این درجات باعث هدر رفتن ثواب و اثر واقعی روزه می‌شود، در این باره امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: «کَمْ‏ مِنْ‏ صَائِمٍ‏ لَیْسَ لَهُ مِنْ صِیَامِهِ إِلَّا الْجُوعُ وَ الظَّمَأُ؛ چه‌بسیار روزه‎داری که برای او جز گرسنگی و تشنگی باقی نمی‎ماند» و «بسا نمازگزارى که از ایستادنش به نماز جز بیدارى و زحمت سودی نمی‎گیرد.»، یعنی عبادت او روح ندارد، بنابراین نقطه پیوند هر درجه از روزه یا عبادت همان درجات بالاتر آن است.

نکته‌ای که در صحبت شما برایم جلب توجه کرد و در این زمانه بسیار شایع است، ترک جدال و مراء بود؛ در این باره بیشتر توضیح می‌دهید؟

مجادله، بذر بدی‌هاست
آن‌طور که علمای اخلاق و نیز روایات گفته‌اند، مراء عبارت است از ایراد و اعتراض به سخن دیگری و اظهار نقص و خلل در آن به‌قصد تحقیر و اهانت وی و اظهار برتری و هوشمندی خود و جدال همان مراء است که مورد و متعلّق آن مسائل اعتقادی و بیان و تقریر آنها باشد. در روایات آمده است: «اَلْمِراءُ بَذرُ الشَّرِّ؛ مراء، تخم شر است، بذر شر است.»، همچنین امام صادق (علیه السلام) در روایتی فرمود: «مراء بیمارى پست و سختى است، و خصلتى نیست از براى انسان که بدتر از آن باشد، و آن از اخلاق مخصوص ابلیس بوده، و چیزیست که شیطنت و ابلیس بودن ابلیس به آن منتهى شده‏ است» (مصبا ‎الشریعه، ص305) و در روایت دیگر فرمود: «از تواضع است که در نشستن به پایین مجلس راضى باشى و به هر که برخورى سلام کنى و مجادله را ترک کنى، اگرچه حق با تو باشد، و دوست نداشته باشى که ترا به تقوى بستایند.» (اصول کافی، ج3، ص317). اما  امیرالمؤمنین (علیه السلام) درباره اثر این صفت رذیله در روایتی فرمود: «از مجادله و یا مراء بپرهیزید که دل‎هاى دوستان و برادران را بیمار کند و نفاق برویاند».

همچنین در روایت دیگری فرمود: «روزه سپر آتش است و هرکه روزه گرفت آن روز سبکسری نکند و اگر کسی با او جهالت کرد به او ناسزا و بد نگوید و بگوید من روزه دارم» (نهج‎الفصاحه، ص552).

بنابراین می‌توان گفت، عدم رعایت درجات بالاتر روزه باعث لطمه به روزه ظاهری می‌شود؟

البته این بدان معنا نیست که خدای نکرده وقتی مرتکب گناه یا معصیت شدیم، روزه ظاهری خود را افطار کنیم که در این صورت معصیت دو برابر یا چند برابر می‌شود؛ صحبت بیشتر روی اثرگذاری یا اثربخشی است. در روایت مشهور پیامبر(ص) هم که درباره ناسزاگویی یک زن نسبت به کنیز خود آمده است، منظور حضرت بیشتر حالت توجه داشت نه اینکه واقعاً روزه‌اش را می‌خورد. روایت این‌طور است پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) شنید زنی به کنیز خود ناسزا می‎گوید، فرمود: غذایی به‌نزدش آورند. وی گفت: یا رسول الله من روزه‎ام. فرمود: چگونه روزه‎ای که کنیزت را ناسزا می‎گویی؟! روزه که تنها امساک از غذا و آب نیست بلکه روزه را قرار داده‎اند که از هر کار زشتی بازدارد، چه اندکند روزه‎داران و بسیارند گرسنگان. بنابراین حضرت دارند توجه می‌دهند که روزه‌داری درجات دارد و تمام آن درجات را باید حفظ کرد.

بنابراین حساسیت موضوع روزه یا صوم بسیار بالاست و باید مراتب و درجات هریک را در سر جای خود حفظ کرد.

تقوا، شرط آداب مهمانی خدا
بله، همین طور است. شما این را در نظر بگیرید که هر بی‌سروپایی را به مهمانی راه نمی‎دهند. شرایط ابتدایی مهمانی خدا با رعایت همین درجات بالا باید در ما احیا شده باشد تا خدا ما را وارد این مهمانی کند. یکی از شرایطی که می‌تواند ما را آماده ورود به این ضیافت کند، تقوا و ورع است که در همان رعایت درجات بالای تقوا نهفته است. اتفاقاً خداوند یکی از دستاوردهای روزه را در آیه مربوط به «صوم» همین تقوا معرفی می‌کند نه گرسنگی و تشنگی.  می‌فرماید «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ‏ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ‏ عَلَى الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُون‏؛ اى کسانى که ایمان آورده‏‌اید، روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه که بر کسانى که پیش از شما [بودند] مقرر شده بود، باشد که پرهیزگارى کنید».

یعنی از سوی دیگر منظور این است که سازوکار میزبانی خداوند با میزبانی دنیایی ما تفاوت دارد.

ضیافت خدا با ضیافت انسان‌ها متمایز است
بله، همین طور است و به این دلیل است که ضیافت خدا و این ماه مبارک ارزش پیدا می‌کند؛ تقوا، گرسنگی، تشنگی از شرایط مهمانی خداست. در واقع گرسنگی و تشنگی زمینه‎ساز اصل ماجرا، یعنی تقواست. این ماجرا به‌قدری اهمیت دارد که خداوند دو ماه رجب و شعبان را برای آمادگی این ضیافت و مهمانی قرار داده است. امام حسن مجتبی(ع) در روایت زیبایی فرمود «اسْتَعَدَّ لِسَفَرِکَ وَ حَصِّلْ زَادَکَ قَبْلَ‏ حُلُولِ‏ أَجَلِک؛ خودت را آماده سفر کن و توشه‎ات را قبل از رسیدن اجلت آماده کن»، آن چیز که در این روایت مدنظرمان است، آمادگی قبل از رسیدن به فرصت یا موقعیتی خاص است، همین مضمون را درباره ماه‎های رجب و شعبان نسبت به ماه مبارک رمضان داریم، اینکه در روایت فرمودند در ماه رجب و شعبان خودتان را مهیای ضیافت خدا کنید و خودتان را پاک و تزکیه کنید برای ورود به ماه مبارک رمضان، یک نوع آمادگی قبل از رسیدن موعد اصلی است.

از سوی دیگر در تفسیری درباره ماه مبارک رمضان فرمودند گرسنگی و تشنگی رمضان شما را یاد قیامت بیندازد؛ در واقع ماه مبارک رمضان با قیامت یک مابه‌ازاها و نقطه اشتراکاتی با یکدیگر دارند که در هر دوی آنها انتظار و آمادگی نیز وجود دارد. یعنی متحمل گرسنگی و تشنگی شدن در ماه رمضان یادآور گرسنگی و تشنگی روز قیامت است که در اصل آمادگی صحنه عظیم قیامت در آن نیز هست، هرچند در مدلی کوچک‎تر باشد، بنابراین ما باید توجه داشته باشیم همان طور که وقتی قصد می‎کنیم به مهمانی اقوام و یا آشنایان برویم، از قبل بهترین لباس و بهترین عطرها و آرایش‎ها را استفاده می‌کنیم، باید برای مهمانی خداوند نیز بهترین آمادگی‎ها را داشته باشیم، اما همان طور که عرض کردم آمادگی برای مهمانی خدا با آمادگی مهمانی دنیایی ما بسیار تفاوت می‌کند.

با این توصیفی که فرمودید،‌ یعنی عده کمی در ضیافت‌الله شرکت می‌کنند؟ تکلیف مابقی چه می‌شود؟

درست است که برخی افراد از قبل نمی‎توانند خود را مهیای میهمانی خدا کنند، اما امید دارند که خدا به‌ واسطه شرایط معنوی‌ای که در این ماه قرار می‌دهد، پالایش و تزکیه شوند و اخلاقیات و ایمانیاتشان اصلاح شود، بنابراین در بهره بردن از ماه مبارک رمضان افراد درجات مختلفی دارند؛ یکی خود را از قبل مهیای این ضیافت الهی کرده است و ماه مبارک رمضان موسم برداشت او می‌شود و مدام ارتزاق می‌کند، اما عده‎ای که معمولاً این عده تعدادشان بسیار زیاد است، توفیق آمادگی لازم برای مهمانی خدا را پیدا نمی‌کنند، بنابراین سعی می‌کنند در این ماه اخلاقیات و ایمانیاتشان را اصلاح کنند و روح خود را تزکیه کنند و از نفسانیات دوری کنند. این عده هم بی‎بهره نیستند و همین اصلاح اخلاقیات و ایمانیات کم‌چیزی نیست. اتفاقاً باز هم عده کمی هستند که می‌توانند وارد این لایه از بهره‌برداریِ ماه مبارک رمضان شوند.

ما در جامعه اقشار مختلف داریم که هر کدام به‌فراخور مکان و موقعیت شغلی باید تقوا داشته باشند، یعنی راه برای تقواورزی برای همه باز است، منتها یکی موقعیت و شرایط بهتری دارد، اما باید همواره سعی کنیم خدا شرایط را برای تقواورزی مهیاتر کند. تقوا هم تنها به پرهیز از برخی محرمات نیست بلکه هر کسی در هر شغلی قرار دارد، همین که رعایت انصاف کند و سعی در بروز رفتار الهی داشته باشد، این هم نوعی تقواست، حتی کسانی که شغل آزاد و پردرآمدی دارند، همین که به فکر مستمندان هستند و سعی می‌کنند در عین دارایی فراوان نیمه‎ساده‎زیست باشند، نوعی تقواست.

چه رابطه‌ای میان تقوا و برکت وجود دارد؟ چون خداوند فلسلفه روزه را در آیه مربوط به روزه تقوا معرفی می‌کند و در احادیث اشاره به ماه برکت و رحمت و مغفرت شده است؟

کلید بهره از ماه رمضان، تقواست
وقتی جامعه‌ای تقوا بورزد، خداوند نیز برکات و رحمت خود را بیشتر برای مردم قرار می‌دهد، به‌عنوان نمونه در آیه‎ای از قرآن خداوند می‌فرماید «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْض‏؛ اگر مردم سرزمینی ایمان و تقوا بورزند، قطعاً برکات آسمان و زمین را بر آنها قرار می‌دهیم.»، موسم ماه مبارک رمضان بهترین موقعیت برای تقوا ورزیدن و به‌دنبال آن نازل شدن برکات الهی بر جامعه مسلمین است و این تأثیر را به‌وضوح می‌توانیم در این ایام مشاهده کنیم، علاوه بر این برکت این است که انسان‎های مؤمن با کمترین تلاش بیشترین بهره‎های مادی و معنوی را ببرند و این در سطح فردی و اجتماعی نیز حاصل می‌شود، بنابراین کلید بهره‎برداری از ماه مبارک رمضان، تقواست.

وظیفه نهادهای بین‌المللی در ماه مبارک رمضان در قبال سایر بلاد اسلامی و حتی کشورهای دنیا چیست؟ آیا برنامه‌ای در این ایام تدارک دیده می‌شود؟

در این ماه مبارک به‌دلیل اینکه فضای روحانیت و معنویت بر تمام جوامع عالم حاکم است، بهترین فرصت برای انتقال تعالیم و آموزه‎های اسلامی است. ما نیز باید از این فرصت استفاده کنیم. مجمع جهانی اهل‎بیت (علیهم السلام) نیز در این راستا مجموعه‎ها و مؤسساتی را در سرتاسر دنیا تأسیس کرده است که از جمله آنها دارالقرآن است. بنابراین یکی از مأموریت‎های ما باید انتقال تجربیاتمان در زمینه قرآنی به سایر کشورهای دنیا باشد. این مسأله نیز بُعد سیاسی نیز دارد، زیرا اکنون جریانات تکفیری و وهابیت پیروان اهل‎بیت(ع) را طوری معرفی می‌کنند که در آن اسلام به رکود کشیده شده است و به قرآن اهمیت نمی‎دهند، یا می‌گویند قرآن ایرانی با قرآن اصلی تفاوت دارد. مجمع جهانی اهل‎بیت(ع) حدود 3 هزار و چهارصد مبلغ تحت پوشش مجمع در سرتاسر دنیا دارد که اینها در این ایام به کار گرفته می‌شوند و یا حمایت می‌شوند.

یک جنس فعالیت‎هایی که در سطح جهان و منطقه داریم، این است که ظلمی که اکنون توسط داعش و گروهک‎های تکفیری بر برخی ملت‎ها تحمیل می‌شود، خبرش را به دنیا برسانند و مظلومیت آنها را رسانه‎ای کنند. اخیراً یک حساب بانکی به کلیه نمایندگی‎های خودمان در ماه مبارک رمضان اعلام کردیم تا کسانی که تمکن مالی دارند به مردم مظلوم یمن کمک کنند؛ پیامبر(ص) در روایتی فرمود: «مَنْ‏ أَصْبَحَ‏ لَایَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِم‏؛ کسی که صبح کند اما اهتمام به امور مسلمانان نداشته باشد،‌ مسلمان نیست» حال که ماه مبارک رمضان فرصت عبادت و کمک به مظلومان و مستمندان است، باید این مسأله بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

مجمع یکی از وظایفش توسعه این فعالیت‎ها در نمایندگی خود در کشورهای مختلف و حمایت این مجموعه‎هاست. اکنون حدود 120 کشور با 700 نماینده مستقر در سرتاسر دنیا داریم و این نمایندگی‎ها امسال در ایام ماه مبارک رمضان برنامه‌های مذهبی و نیز همایش‌هایی را در حال برگزاری دارند. همچنین برای ایام ولادت امام حسن مجتبی(ع) در نظر داریم برنامه‌های متنوعی در برخی نمایندگی‌های مجمع جهانی اهل‌بیت(ع) در سایر کشورهای دنیا برگزار کنیم. این برنامه‌ها شامل مراسم‌های مذهبی و نیز همایش‌های تخصصی است که صبح امروز جلسه محتوایی آن را با برخی از مسئولین امر برگزار کردیم.