مقدمه

با آن كه اسلام ديرتر از بسياري كشورهاي دیگر وارد اندونزی شد، به تدريج سراسر جزاير مسكوني آن را تحت پوشش قرار داد و نکته قابل توجه آن كه ورود و گسترش اسلام برخلاف برخي از نقاط دیگر؛ نه از راه لشكر كشي، بلكه به گونه مسالمت آميز و فرهنگي بوده است.

اين شيوه ورود و گسترش اسلام در حيات فرهنگي و تعامل مردم آن ديار با دين از سويي و روابط مذاهب اسلامي با يكديگر از طرف ديگر، بي‌تأثير نبوده ، به طوري كه مردم اندونزي در سايه باور ژرف به اسلام و به كار بستن احكام آن توانستند هويت يابند. اندونزی که بزرگ‌ترین کشور اسلامی بوده، ازنظر سیاسی، فرهنگی و اقتصادی کشوری راهبردی می‌باشد و به همین دلیل، غرب درصد تجزیه اش برآمده است. تنگه تیمور شرقی که بسیار راهبردی است را از آن جدا کرده و کشوری جدید نامیدند. در ادامه با مروری بر اسلام در اندونزی به مباحث مربوط به شیعیان در این کشور می پردازیم.

 شیعه در اندونزی:

در حال حاضر حدود 1% از مسلمانان اندونزی را شیعیان تشکیل می‏دهند. که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تا به حال، حیات مجدد یافته و از لحاظ رشد فکری و سیاسی، همواره رو به رشد بوده است. فارغ التحصیلان حوزه علمیه قم، در ترویج مذهب و تربیت و تدریس تعالیم اهل البیت (علیهم السلام) به شیعیان و آشنا نمودن اهل سنت با این تعالیم، نقش به‏سزایی دارند. شیعیان اندونزی را می‏توان به دو گروه شیعیان قدیم و شیعیان جـدیـد تـقسیم‏بندی کرد. گروه اول را عمدتاً سادات تـشـکیل می‏دهند که علی‏رغم گذشت زمان و تغییر مذهب، بخش عمده‏ای از این گروه، هنوز هم خود را شیعه امامیه دانسته، انتساب خود به اهل بیت(ع) را موجب شرافت و افتخاری بزرگ برای خود می‏دانند. گروه دوم، آن گروه از شیعیان هستند که اکثر قریب به اتفاق آن‏ها، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، به مذهب شیعه روی آورده‏اند. این گروه که جمعیتی بین پنجاه تا هشتاد هزار نفر را تشکیل می‏دهند، امروزه در نواحی و مناطق مختلف اندونزی، از جمله جاکارتا، سولاوی، بـانـدونگ و برخی مناطق دیگر، پراکنده هستند و از جایگاه و موقعیت اجتماعی مناسبی نیز نسبت به دیگر هم‏کیشان خود در کشورهای تایلند و مالزی برخوردار می‏باشند.(اسدی، 1366: 14 -20)

هم اکنون جمعی از سادات اندونزی، شیعه مذهب هستند و جمعیت قابل توجه شیعیان این کشور را سادات تشکیل می‏دهند. نكته قابل توجه، اين كه اسلام شيعي از بُعد تاريخي، مدت زيادي است كه در اندونزي حضور داشته و تصوّف فلسفي جنبش وجوديه در سده هفدهم، در منطقه آچه و بخش «حكايات» از ادبيات كلاسيك مالايي از جمله جريان‌هاي قوي پيرو شيعه بوده‌اند. مراسمي با روح شيعي همچنان در شبه جزيره وجود دارد؛ اگر چه بسياري از شركت‏كنندگان آن‏ها، سنّي‌هايي هستد كه از اصل و منشأ اين بزرگداشت‌ها بي‌اطلاعند. تمايل اخير به احياي اسلام شيعه در اندونزي از اوايل دهه 1980 ميلادي به اين سو و تحت تأثير انقلاب اسلامي ايران ايجاد شد. البته تعداد ديگري از شيعيان در باندونگ و سورابايا ساكنند. با توجه به اين كه اندونزي، كشوري است كه بيشترين تعداد مسلمانان را در جهان دارد و نيز گستره فرصت‌هايي كه شيعيان خود را تحت نظر نظام سياسي حاضر، ساماندهي می كنند، تعداد شيعيان اين كشور در مقايسه با بعضي ديگر از كشورهاي منطقه، بیشتر خواهد بود. وزارت خارجه آمريكا در گزارش سالانه مربوط به آزادي مذهبي طي سال 2005 میلادی اعلام كرده «بين يك تا سه ميليون پيرو شيعه در اين كشور ساكنند». ( كريستوف ماريكينوسكي، بی تا:  9) و البته از سالهای 2005 تا 2016 میلادی هنوز آمار رسمی درخصوص تعداد شیعیان اندونزی منشر نشده ، اين مسائل باعث مي‌شود تا اندونزي به عنوان كشوري كه در منطقه، بيشترين تعداد شيعيان در آن ساكن هستند، مطرح باشد.

بيشتر شيعيان در شهرهاي جاكارتا، باندونگ، بانگيل، بوگور، جوكجاكارتا (با سه روستاي كاملاً شيعه در حومه جوكجاكارتا)، سمارانگ، ماكاسار، لامپونگ و مالانگ هستند. «وجود 800 خانوار شيعه و برگزاري نماز جماعت و جمعه توسط شيعيان در مسجدي که ديوار داخلي آن مزين به نام چهارده معصوم است و مشهور به مسجد شيعيان مي‌باشد، از ويژگي‌هاي شهر جپارا است.( نمايندگي جامعه المصطفي در اندونزي، بی تا: 8.)

شيعيان هيچ نقشي در تشكيلات حكومت ندارند. (گزارش سفربه اندونزي، رسول جعفريان، سايت شيعه آنلاين.) آنها اغلب مطالعات خوبي داشته و از فارغ التحصيلان دانشگاهي هستند. (كريستوف ماريكينوسكي،بی تا: 13) درکشور اندونزي در دوره "سوهارتو"، شيعيان به عنوان تهديد عمده‌اي عليه حکومت به حساب مي‌آمدند؛ ليکن پس از دوره "سوهارتو"، به نظر مي‌رسد شيعيان اين کشور از وضعيت کلي به وجود آمده در خصوص آزادسازي سياسي بهره بردند. ( طالب ، 1390  : 58 ـ 57) (طوسي،1391:  63)

 مراکز فرهنگي و ديني و آموزشی شیعیان:

پس از پیروزی انقلاب اسلامي ايران عالمان شيعي علناً مذهب تشيع را در ميان مردم مطرح كردند و در حال حاضر كشور اندونزي شاهد حركت بزرگ مذهب تشيّع است، شیعیان اندونزی مناطقي را براي زندگی کردن انتخاب كرده اند که در همان شهرها مراكز مهمّ تشيع وجود دارد و شیعیان فعاليت هاي مذهبي، برنامه‌هاي آييني و تبليغي خود را در آنها اجرا كنند. ( منصوری ، 1378: 94 )

مهمترين آن مراکز عبارتند از:

1. مسجد؛ همانطوري كه مي‌دانيم مهمترين مركز ديني اسلام مسجد است كه از نام آن پيداست كه مسجد محل سجده و عبادت خداوند است، البته كاركرد مسجد منحصربه عبادت نيست؛ زيرا رسول اكرم (ص) از نخستين روزهايي كه مسجد را در اسلام بنا نهاد، افزون بر نماز و عبادت فعاليت هاي اجتماعي، سياسي و فرهنگي را نيز در آن سامان مي‌داد.( گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، 1393)

شيعيان اندونزي نيز مسجد را تنها محلّ عبادت نمي‌دانند و امور مذهبي، فرهنگي و اجتماعي خود را در آن سامان مي‌دهند. مشهورترين مسجد شيعيان اندونزی عبارتند از: "مسجد الهدي" در جاكارتا، "مسجد شهر سمارنگ"، و "مسجد الثقلين" در شهر باغيل. ( گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، 1393)

2. حسينيه؛ در اندونزي حسينيه‌ها كوچك‌تر از مسجد است و در اصل براي بانواني ساخته شده تا فعاليت هايی نظير نماز جماعت، آموزش قرآن و تفسير آن و نیز مراسمات مذهبي را به طور جداگانه انجام دهند، با وجود این، گاهي برادران براي برگزاري مراسم های مهمی همچون ولادت پيامبر اكرم(ص)يا دهم محرّم، از خواهران دعوت مي‌كنند تا در مسجد شركت كنند. ( گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، 1393)

مهمترين حسينيه هایی كه در حال حاضر خواهران در آن فعاليت مي‌كنند عبارتند از: "حسينيه الهنتدي المعصومه" در باغيل، "حسينيه الكوثر" در شهر مالانخ و "حسينيه الهادي" در پكالاغان. ( گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، 1393)

3.  مؤسّسه؛ يكي ديگر از مركز مهم شيعيان اندونزي موسسات هستند. هر مؤسسه‌ داراي مدرسه علميه يا دانشگاه است كه طلاب علوم ديني در آنجا آموزش مي‌بينند و مهمترين مؤسسات اندونزی عبارتند از:

الف. مؤسسه الهدي كه در جاكارتا قرار دارد نوع فعاليت اين مؤسسهعبارت از:

1- ترجمه‌ كتب فارسي و عربي به زبان اندونزي و نشر آن؛

2- نشر مجله‌هاي فرهنگي و اجتماعي؛

3- جمع‌آوري خمس و زكات و نذورات

4- آموزش طلاب در دانشگاهي كه متعلّق به خود به نام "دانشگاه ICAS"؛ ( گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، 1393)

ب. مؤسّسه شهيد مطهّري كه در باندوغ قرار دارد. فعاليتهای این موسسه عبارت است از:

1- نشر مجله‌ها؛

2- جمع‌آوري خمس و زكات و نذورات و امثال اينها،

3- آموزش طلاب دبيرستاني در مدرسه‌اي كه متعلق به خود مؤسّسه به نام «دبيرستان شهيد مطهّر» است؛

4-  برگزاري مراسم مذهبي؛( گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، 1393)

ج. موسّسه اسلامي "YAPI " كه در باغيلي قرار دارد، نوع فعاليت آن:

1- ترجمه كتب فارسي و عربي به زبان اندونزي و نشر آن؛

2- نشر مجله‌ها فرهنگي و آموزشي؛

3- آموزشي طلاب راهنمايي و دبيرستاني در مدرسه‌ي خود كه اين مدرسه شبانه روزي است و خوابگاه جداگانه براي دختران و پسران دارد؛

4- برگزاري مراسم مذهبي. ( گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، 1393)

مؤسسه‌هاي ديگري هم وجود دارد كه اغلب فعاليت هاي آنها شبيه هم هستند، مثلا: مؤسّسه الهادي كه در پاكالوغن قرار دارد، يا مؤسّسه الجواد (علیه‌السلام) كه در بانودغ قرار دارد.

معمولا بعد از اتمام درس، بعضي از فارغ التحصيلان اين مؤسّسات يا مدارس علميه براي تكميل آموزشي تعاليم دينی خود به ايران و سوريه اعزام می شوند. (ازنگاه ديگران، 1390: ص 7)

حوزه های علمیه اندونزی:

حوزه‌هاي علميه شيعه در جزيره جاوه قرار داشته و بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ايران تشکيل شده‌اند:

1. معهد اسلامی دارالتقريب در سال 1999 ميلادي در منطقه جاوه وسطي در شهر جپارا با مديريت شيخ مقداد ترکان تأسيس گرديده و در حال حاضر توسط خودش اداره می شود.

2. حوزه علميه الهادي در شهر پکالونگان (جاوه مرکزي) با مديريت سيد احمد بارقبه از فارغ التحصيلان جامعه المصطفي، در سال 1989 ميلادي تأسيس گرديد.

3. حوزه علميه مدينه العلم در منطقه دِپوک جاکارتا با مديريت دکتر سيد عبدالرحمن العيدروس، در سال1997 ميلادي در منطقه جاوه غربي در حومه جاکارتا تأسيس گرديد.

4. حوزه علميه امام صادق(ع) در شهر بانگيل، يکي از سه مجموعه واحدهاي آموزشي زير نظر مؤسسه معهد اسلامي بانگیل است که تحت اشراف و رياست آقاي سيد محمد بِن علوي قرار دارد. در حال حاضر، اداره این مدرسه به عهده آقای سید محسن السقاف می باشد.

5. حوزه علميه رسول الأعظم(ص) در شهر جاکارتا با مديريت سيد حسين شهاب از فارغ التحصيلان جامعه المصطفي، در سال 2009 در شهر جاکارتا تأسيس گرديد.

6. حوزه علميه اميرالمومنين(ع) با ریاست آقای عبدالله سقاف در شهر بوگور حدود 60 کيلومتري جاکارتا قرار دارد. (گزارش نمايندگي جامعة المصطفي در اندونزي، 1393: 15 ـ 10) این مدرسه توسط استاد فؤاد الهادی اداره می شود. ( گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، 1393)

موسسه های نشر معارف شیعی:

برخی از ناشرانی که معارف شیعی را در کشور اندونزی نشر می دهند عبارتند از: الهدي، ميزان، لنترا، ايمان (پوستاكاهيدايا، ياپي).

حدود سيصد مركز و مؤسسه به عنوان پيرو اهل بيت(ع) و مهم‌ترين آنها عبارتند از:

1. معهد اسلامي بانگيل كه توسط مرحوم سيد حسين الحبشي تأسيس شد؛

2. بنیاد شهید مطهری (SMS) در شهر بندونگ با مسئوليت دكتر جلال الدين رحمت كه در سال 1990 تأسيس شد؛

3. مؤسسه الجواد(ع) در باندونگ جاوه غربي، مؤسس آن سيّد حسين محمد الكاف است (همچنين از جمله اعضاي جامعه عربي حضرامي مي‌باشد. به نظر مي‌رسد كه اين مؤسسه از ديدگاه سياسي در خط كلي ايران حركت مي‌كند) (طوسي، 1391:  62)

4. مؤسسه آل‌البيت(ع) وابسته به دفتر آيت ا... سيستاني زير نظر حجت الاسلام سیدفارس موسوي؛

5. مؤسسه الكوثر در شهر مالانگ؛

6. مؤسسه الباقر در جاوه شرقي؛

7. مركز فرهنگي اسلام (ICC) در جاكارتا؛( جعفريان، 1387: 628)

8. جماعت ايكاتان اهل‌البيت اندونزي(IJABI) به رياست كانگ جلال (جلال الدین رحمت) كه انجمن شيعه در جاوه محسوب مي‌شود و در تمام كشور شعباتي نيز دارد. اين جماعت در بخش انتشارات و ساماندهي كنفرانس‌ها و نيز گفت‌وگو و نزديكي بيشتر با اهل تسنن و ساير گروه‌هاي ديني در كشور، فعاليت زيادي داشته است؛

9. مؤسسه اسلامي فاطمه يا ياياسان فاطيما در جاكارتا كه داراي كتابخانه غني از كتاب‌هاي شيعه به زبان‌هاي اندونزيايي، عربي و انگليسي مي‌باشد. (طوسي، 1391: 61)

10. مؤسسه الکاظم در چیربون واقع در استان جاوه غربی

11. مؤسسه مع الحق در جاکارتا( گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، 1393)

جمع بندی

انقلاب اسلامی ایران تاثیرات عمیقی در حیات فکری مسلمانان در جنوب شرقی آسیا و از جمله اندونزی به جا گذارده، ترجمه و انتشار آثار حضرت امام خمینی (ره) و دیگر متفکران ایرانی مثل شهید مطهری(ره) باعث تغییر تدریجی گفتمان رایج اسلامی در منطقه شده است. البته از آنجا که عقاید امام خمینی(ره) از سوی مقامات آن کشور به دقت کنترل و مهار می‌شد، آثار محدودی در مورد فلسفه و اهداف حضرت امام(ره) منتشر شده که علت آن عمدتا به خاطر ترس از مقابله حکومت ها بوده ؛ ضمن این که در زمینه توصیف انقلاب و نقش حضرت امام(ره)، آثار متعددی به چشم می خورد، اما آثار کسانی که در تدوین ایدئولوژی انقلاب اسلامی ایران موثر بوده‌اند در اندونزی دارای بازار خوبی بوده، به طوری که در سال 1982 چاپخانه‌ای به نام میزان در شهر باندونگ اندونزی تاسیس شد که کتب شیعی را منتشر می‌کرد. آثار اندیشمندان ایرانی شیعی در کنار آثار سید قطب، ابوعلی مودودی، حسن البنا و ... به طور گسترده در اندونزی منتشر شده است. در سال های بعد، آثار دیگر متفکران اسلامی مثل شهید مطهری(ره) و علامه طباطبایی(ره) نیز به تدریج ترجمه و نشر یافته و موضوعات مطروحه در آثار ایشان در نشریات مذهبی مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد و واژگان جدیدی در ادبیات اسلامی منطقه رواج می‌یابد.

با این حال در دهه های گذشته، شاهد افزایش تعداد مدارس و بیمارستانهای اسلامی و تشکیل موسسات جدید مثل بیمه اسلامی، بورس اسلامی و موسسات متعدد اسلامی در کشور اندونزی هستیم. شایان ذکر است که بسط و تعمیق فرآیندهای احیای اسلامی در این منطقه مهمترین عامل گسترش جلوه‌های اسلام‌گرایی است و انقلاب اسلامی ایران یکی از عوامل موثر در این فرایند می‌باشد.

* دکتر مرتضی اشرافی، کارشناس مسائل بین الملل

پی نوشت:

• اسميت دتيوس ، سرزمين و مردم اندونزي، ترجمه پرويز داريوش، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1350
• ام. سي. ريكلفس، تاريخ جديد اندونزي، ترجمه عبدالعظيم هاشمي نيك، دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، 1370
• جغرافياي جهان اسلام:غلامرضا گلي زواره، قم، مؤسسه امام خميني قدس‌سره، 1385
• جایگاه و نقش جامعه المصطفی(ص) در آینده جهان اسلام از طریق شناسائی فرصت ها و تهدیدات ممکن،پژوهشگاه المصطفی، 1393
• جهان اسلام:مرتضي اسدي، تهران، مركز نشر دانشگاهي، 1366
• دایرة المعارف بزرگ اسلامي:زير نظر بجنوردي، تهران، مركز دائرة المعارف بزرگ، 1372
• سفارت جمهوري اندونزي در تهران، اندونزي امروز، تهران، سپهر و آتش، 1334
• شاین، ادگار  فرهنگ سازمانی، ترجمه محمد ابراهیم محجوب، تهران، فرا، 1380
• طالب حمید، كتاب اندونزي، پژوهشكده مطالعات منطقه‌اي، پژوهشگاه بين‌المللي المصطفي(ص)، 1390.
• گودرزي، غلامرضا؛ تصميم گيري استراتژيک: مطالعه  موردي رويکرد موعود گرايي شيعه، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)،1387
• گروهی از نویسندگان، مدل­های کلیدی مدیریت، ترجمه علی اکبر فرهنگی و دیگران، تهران، رسا، 1386
• گزارش هایی از اندونزی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، مرکز اسناد پژوهشکده مطالعات منطقه ای، تاریخ دسترسی 1393.
• قدیری، روح‌الله؛ بررسی و شناخت روش های مطالعه آینده، تهران، مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری دفاعی، بی تا.منصوری خلیل ، شیعیان اندونزی، تهران، مجله فرهنگ كوثر- شماره  25، فروردین 1378
• فتحی، کورش، ارزشیابی اثربخشی دوره­های آموزشی، تهران، آییژ، 1384
• ولك برنارد ، تاريخ اندونزي، ترجمه ابوالفضل علي‌زاده طباطبايي، تهران، پژوهشگاه علوم انساني، 1374