شوخی و مزاح؛ مطرود یا مقبول اسلام؟

قاعدتا این مساله فارغ از روحیه شاد، جنبه های دیگری را نیز در بر می گیرد و این موارد موضوعی است که با حجت الاسلام دکتر مسعود آذربایجانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در میان گذاشتیم. وی از جمله پژوهشگران حوزه روان شناسی اسلامی است و تاکنون آثار متعددی را در این زمینه به رشته تحریر در آورده است. آنچه که در ادامه می آید حاصل نظرات اوست که در گفت وگویی اختصاصی با خبرنگار گروه اندیشه خبرگزاری شبستان در میان گذاشته است:

حجت الاسلام مسعود آذربایجانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در مورد ریشه های رفتار طنزمحور و فکاهی در میان مردم ایران گفت: یک بُعد این مساله را باید از جنبه فرهنگی بررسی کرد. مردم ما همواره به دلایل مختلفی از جمله آغشته بودن فرهنگ پایه شان با ادبیات و شعر نوعی رفتار طنزمحور داشته اند.

وی ادامه داد: البته شوخی و مزاح از نگرش دین مبین اسلام فی نفسه امر مطلوبی است و حتی در روایات داریم که مومن خالی از شوخی و مزاح کردن نیست و این رویکرد جزو سیره پیامبران و معصومین علیهم السلام بوده است که با اطرافیان و دوستانشان گاهی شوخی می کردند اما شوخی ها و مزاحی که در آن ظرافت وجود داشت.

این پژوهشگر حوزه روانشناسی اسلامی با بیان اینکه در اصل مساله خنده، شوخی و مزاح تردیدی در دین اسلام وجود ندارد و هرگز نهی در مورد اصلیت آن صورت نپذیرفته است، گفت: تنها نکته ای که باید به آن توجه شود حد و مرزها است؛ در شوخی و مزاح حد و مرز همان گناهانی است که از آنها نهی شده ایم از جمله اینکه شوخی کردن باعث غیبت، رنجش و تمسخر دیگران نشود، اگر شوخی خالی از این گناهان باشد از نظر دینی مورد قبول است.

آذربایجانی در بخش دیگری از مباحث خود با تاکید بر اینکه فرهنگ ملی ما نیز آغشته به انواع صناعات ادبی و نوعی طنز است، تصریح کرد: بنابراین، وجهه طنزمحور بودن به نوعی در روحیه ملی ایرانیان وجود دارد و با فرهنگ آنها عجین شده است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ابراز کرد: البته شوخی را باید از جنبه های دیگر نیز بررسی کرد، وقتی ملتی رفتار و گفتار محوری شان همواره تلفیقی از جدیت و طنز باشد قطعا عللی دارد، گاهی این مساله به تخلیه روانی افراد بر می گردد، گاهی برخی مسایل زندگی که مردم نسبت به آنها مشکل دارند و می خواهند نسبت به آنها اعتراض کنند بن مایه همین شوخی ها و جوک سازی ها قرار می گیرد و عکس العمل هایی در این قاب در واقع روشی است که به قولی مردم را تخلیه روانی می کند. اما طبیعتا اگر میزگردهایی تشکیل شود و فضای مناسب فراهم شود می توان بسیاری از این چالش ها را با بررسی دقیق تبدیل به فرصتی برای رفع آنها و پیشرفت جامعه کرد. اگر از کنار این ابعاد طنزآمیز مسائل بی تفاوت عبور نکنیم قطعا می تواند عاملی برای ارتقای فکر و اندیشه و در عین حال پیشرفت باشد.

حجت الاسلام آذربایجانی با اشاره به اینکه اگر مسئولان این فرصت را به مردم بدهند که سوالات شان را در حوزه مشکلات مختلف ارایه کنند و جواب بگیرند شاهد رویکردی متفاوت خواهیم بود، افزود: در این صورت کمتر می بینیم که مشکلات در قالب طنز بیان و طنز عاملی برای تخلیه هیجانی و روانی شود.

این محقق حوزه روان شناسی اسلامی تصریح در ادامه با بیان اینکه طنز و رفتار فکاهانه از ابعاد دیگری نیز قابل بررسی است، افزود: عقاید دیگری هم وجود دارد از جمله اینکه برخی معتقدند این نوع رفتار فکاهی می تواند حاصل از ریشه های افسردگی یا ناراحتی های افراد باشد که در قالب یک نوع فرافکنی و مکانیزم دفاعی در بدنه طنز و رفتار فکاهی بیش از حد بروز می کند، یعنی افراد برای کاهش فشار این افسردگی به این نوع رفتار پناه می برند که من عمومیت این دیدگا را قبول ندارم ولی شاید فی الجمله بتوان آن را پذیرفت.

او در ادامه اظهار کرد: اصل شوخی، فکاهی، طنز و کاریکاتور یک مساله قابل دفاع است ولی باید در چارچوبی باشد که آغشته به رفتار دور از نزاکت نشود، شوخی باید در چارچوب های قوانین عادلانه باشد به این معنا که شوخی کردن سبب ظلم به دیگری، بردن آبروی او و رنجش او نشود.

وی در ادامه استثنائاتی را هم برای طنزمحوری و استفاده از دیدگاه طنزگرایانه و فکاهی برشمرده و تاکید کرد: طبیعتا کسی که به عنوان مسئول در جامعه خدمت می کند و خود را در معرض مسوولیتی قرار می دهد جایگاه متفاوتی دارد، اگر کسی حرف هایی را در مورد او (درچارچوب مسئولیت اش) بگوید و عملکرد او را نقد کرده و برای دیگران نیز بیان کند این مصداق غیبت نیست. بنابراین، شوخی و فکاهی در این زمینه مشروط به اینکه تهمت نباشد قابل دفاع است.

وی در پایان مباحث خود خاطرنشان کرد: معتقدم برای نقد عملکرد مسوولان، مطبوعات می توانند با رعایت چارچوب ادب و اخلاق و بیان آنچه که خلاف واقع هم نباشد از بیان طنز گونه استفاده کنند و با ابزار طنز بسیاری از مشکلات مردم را بیان کنند.