آثار زیانبار ربا در بیان آیت الله مظاهری

آن طور كه از كتب آسمانى و نيز از تواريخ به دست مى ‏آيد، رباخوارى در همۀ اديان زشت و قبيح محسوب شده است.

لحن اسلام در مورد ربا بسيار تند و هراس‏ انگيز است؛ در قرآن و روايات كمتر چيزى را مى ‏توان يافت كه به قدر رباخوارى از نظر اسلام مطرود باشد؛ قرآن شريف، خدا و پيامبرش را در جنگ با رباخوار مى ‏داند: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِيَ مِنَ الرِّبا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ * فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُسُ أَمْوالِكُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ» [1]

اى مؤمنان از خدا بپرهيزيد و اگر ايمان داريد آنچه از ربا باقى است واگذاريد اگر از اين پس ربا را ترك نكنيد معلوم مى ‏شود ايمان نداريد و اگر رباخوارى را رها نكنيد بدانيد كه خدا و رسولش در جنگ با رباخوار هستند، و اگر توبه نمائيد اصل مالتان براى شماست (اصل مالى كه پرداخته ‏ايد بگيريد) نه ظلم كنيد و نه بر شما ظلم شود).

روايات اسلامى، رباخوارى را گناهى بزرگتر از زنا با محارم مى ‏داند، و رباخوار و ربادهنده و واسطۀ ربا را ملعون و به دور از رحمت خداى متعال مى‏ شمارد: «ففى روايات كثيرة » دِرْهَمٌ رِبًا عند الله أَشَدُّ مِنْ سَبْعِينَ زَنْيَةً كُلُّهَا بِذَاتِ مَحْرَمٍ» [2]

در روايات بسيار آمده كه يك درهم رباخوارى نزد خداوند از گناه هفتاد بار زنا با محارم زشت تر و عظيم تر است.

«و فى روايات كثيرة: آكِلُ الرِّبَا، وَ مُوكِلُهُ، وَ كَاتِبُهُ، وَ شَاهِدَاهُ فِيهِ سَوَاءٌ.» [3]

و در روايات بسيارى رباخوار و ربادهنده و نويسندۀ آن و شاهد بر آن در گناه يكسان به شمار آمده ‏اند و همه ملعون خداى متعالند.

قرآن كريم و نيز روايات حالت رباخواران را در قيامت شبيه به افراد مصروع (صرع) مى ‏داند و نيز چنان است كه از بزرگى شكم قادر به ايستادن نيستند: الَّذينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا لا يَقُومُونَ إِلاَّ كَما يَقُومُ الَّذي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطانُ مِنَ الْمَسِّ»  [4]

رباخواران از جاى برنمى ‏خيزند جز مانند كسى‏ كه شيطان با لمس كردن او را مخبّط و عقلش را مشوّش كرده باشد در قيامت مانند افراد جن ‏زده ‏اند.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) لَمَّا أُسْرِيَ بِي إِلَى السَّمَاءِ رَأَيْتُ قَوْماً يُرِيدُ أَحَدُهُمْ أَنْ يَقُومَ فَلَا يَقْدِرُ أَنْ يَقُومَ مِنْ عِظَمِ بَطْنِهِ، فَقُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ يَا جَبْرَئِيلُ قَالَ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا [5]

پيامبر گرامى اسلام صلى اللّه عليه و آله فرمودند: در شبى‏ كه مرا به آسمان بردند، افرادى را ديدم كه چون مى ‏خواهند برخيزند از بزرگى شكم نمى ‏توانند. از جبرئيل پرسيدم اينان كيستند؟ گفت اينان رباخوارانند.

به طور خلاصه آنچه از قرآن و روايات به دست مى ‏آيد اين است كه:

*از نظر اسلام ربا خوار مسلمان نیست

از نظر اسلام رباخوار مسلمان نيست، جاودان در دوزخ خواهد بود، هيچ عمل پسنديده‏ اى از او پذيرفته نمى ‏شود، در قيامت رسواست، ستمگر است، ملعون است، كافر به نعمت هاى خداى متعال است، خدا و پيامبرش با او در جنگ هستند.

* مفاسد ربا

ربا از نظر اخلاقى، اجتماعى و اقتصادى مفاسد و زيان هايى دارد كه به اختصار به برخى از آنها اشاره مى شود:

* زيان هاى اخلاقى

الف‏: بى ‏ترديد رباخوارى روح مادي گرى را در انسان پرورش مى ‏دهد، و اين كاملاً آشكار است زيرا معمولاً در نظر رباخواران چيزى جز ثروت اندوزى اهميتى ندارد، و اين روحيه ‏اگر در كسى پا بگيرد سجاياى اخلاقى مانند سخاوت، ديگر دوستى، عاطفۀ اجتماعى، انفاق، مواسات و حتى عائله دوستى را در او نابود مى ‏سازد، و متقابلاً بسيارى از رذائل اخلاقى مانند فردگرائى، بخل، لذّت ‏جويى، بى ‏انصافى، قساوت، پستى و برده ‏صفتى را در او به وجود ‏آورده و تقويت مى ‏كند.

*پیامدهای خطرناک رذائل اخلاقی

بديهى است وقتى صفات انسانى از دست برود و رذائل اخلاقى جاى آن را بگيرد دو پیامد خطرناك خواهد داشت:

منكر معنويات مى ‏شود و حتّى ممكن است كارش به‏ انكار وحى و عالم غيب و معتقدات ديگر مذهبى بكشد؛ قرآن كريم بر هيمن سرانجام اشاره مى ‏فرمايد: «ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذينَ أَساؤُا السُّواى‏ أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ وَ كانُوا بِها يَسْتَهْزِؤُنَ» [6]

آنگاه سرانجام گناهكاران آن است كه آيات خدا را انكار و آنها را مسخره مى ‏كنند.

و شايد به همين جهت باشد كه در آيات مربوط به ربا مى‏ بينيم، رباخواران در چند مورد در رديف كفّار قرار گرفته ‏اند: «فاولئك اصحاب النّار هم فيها خالدون‏[7]- ان كنتم مؤمنين‏[8]- اتقوا النّار التّى اُعدّت للكافرين»[9]

پیامد ديگر، از دست ‏دادن فطرت انسانى است؛ رباخوار با رذائلى كه در روحيۀ او پا گرفته و تقويت شده تعادل انسانى خويش را از دست مى ‏دهد و فطرتش تيره مى ‏شود، و به تدريج قبح و زشتى گناه از نظرش مى ‏رود و ديگر به مفاسد عمل خود توجّه نمى‏ كند، و كارش بدانجا مى‏ كشد كه مى ‏گويد بيع مانند ربا است! و قرآن كريم همين موضوع را از قول آنها نقل فرموده است: «ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبا» [10] در حالي كه هر فطرت سالمى با اندك دقّت متوجه مى ‏شود كه «بيع» بر مبناى عرضه و تقاضاست، و خريدار چيزى را كه به آن نياز دارد مى‏ گيرد و در ازاء آن پول مى ‏دهد، و بر مبناى توزيع در توليد است كه قوام جامعه بستگى به آن دارد، و كارى است كه در هر سيستم اقتصادى يكى از پايه ‏هاى امور اقتصادى محسوب مى ‏شود؛ به خلاف ربا كه استثمار فرد از فرد است و مفاسد بى ‏شمارى را در پى دارد ... كار رباخوارى به آنجا كشيده است كه قوام تمدّن فعلى را مرهون ربا دادن و رباخوارى‏ مى ‏دانند.

*پاسخ به یک شبهه

برخى خام ‏انديشان گمراه، بي شرمانه به قرآن كريم نسبت داده ‏اند كه ربا را- العياذ باللّه ‏تجويز كرده است!! و گفته ‏اند ربائى كه در اسلام حرام است رباى تصاعدى است! و استدلالشان اين است كه قرآن مى ‏فرمايد: «لا تَأْكُلُوا الرِّبَوا أَضْعافاً مُضاعَفَةً» [11] و از اين آيه اين مفهوم را مى ‏گيرند كه قرآن مى ‏فرمايد (رباى تصاعدى نخوريد) و نتيجه مى‏ گيرند پس رباى كم و غير تصاعدى مانعى ندارد! بلكه بايد باشد!!

پاسخ آن است كه اوّلا: اين آيه مفهوم ندارد زيرا قيد «أَضْعافاً مُضاعَفَةً» قيد توضيحى است، و براى آن است كه توجه دهد ربا غالباً به رباى تصاعدى منجر خواهد شد. و ثانياً: به فرض آن كه مفهوم داشته باشد، براى نهى بيشتر از رباى تصاعدى است نه نفى حرمت رباى غير تصاعدى؛ زيرا آيۀ‏ «فَلَكُمْ رُؤُسُ أَمْوالِكُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ» صراحت دارد كه هر نوع ربائى حرام است، و مقدار بسيار كم آن هم ظلم است؛ و قرآن كريم به همين عدم تعادل و از دست دادن فطرت اشاره مى ‏فرمايد: «الَّذينَ يَأْكُلُونَ الرِّبا لا يَقُومُونَ إِلاَّ كَما يَقُومُ الَّذي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطانُ مِنَ الْمَسِّ» [12]

خصلت هايى كه در نفس آدمى متمركز شده و پا گرفته، در قيامت بروز و ظهور مى ‏يابد، و حشر انسان ها طبق همان كيفيّت نفسانى خواهد بود، انسان هايى كه در دنيا تعادل فطرى را از دست داده ‏اند در قيامت چون جن ‏زدگان و مخبّطان وارد محشر مى ‏شوند.

ب: ‏ربا همچنان ‏كه آيۀ شريفه نيز تصريح بر آن دارد، ظلم است، زيرا وسيله ‏اى براى استثمار فرد از فرد و جامعه از جامعه است؛ در مورد استثمار فرد بايد بگوييم رباخوار بدون آن كه در زيان بدهكار شركتى داشته باشد، سود خود را مى ‏گيرد، چه بدهكار، بهره‏ اى برده باشد و چه زيان كرده باشد رباخوار سود مى‏ خواهد، به همين جهت بسيار اتفاق افتاده كه رباخوار ربادهنده را به خاك مذلّت نشانده است، و هم‏ اكنون نيز آشكارا مى ‏بينيم جامعۀ ما بواسطۀ دادوستدهاى ربوى به چه وضعى گرفتار است.

پی نوشت:

[1]. سوره‏ بقره آيه‏ 279

[2]. وسائل ج 12 باب 1 از ابواب ربا روايت 1 و 5 و 7 و 18 و 19 و 21 و 22

[3]. روايات باب 4 از آن ابواب

[4]. سوره‏ بقره آيه‏ 275

[5]. وسائل ج 12 روايت 16 از باب 1 از ابواب ربا.

[6]. سوره‏ روم آيه‏ 10

[7]. سوره بقره آيه‏ 278

[8]. سوره‏ بقره آيه‏ 275

[9]. سوره‏ آل عمران آيه‏ 130

[10]. سوره بقره آيه‏ 275

[11]. سوره‏ آل عمران آيه‏ 130

[12]. سوره بقره آيه‏ 275

مقايسه ‏اى بين سيستم ‏هاى اقتصادى، جلددوم، ص: 56-51، آیت الله العظمی مظاهری

منبع:حوزه