چگونه گرفتار رفیق بد نشویم؟

آیت‌الله ری‌شهری در جلسه هفته گذشته (13 آبان ماه) به ادامه مباحث جلسات قبلی که درباره آیه شریفه «غَیرِ المَغضُوبِ عَلَیهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ»(حمد/7) بود، پرداخت که در ادامه شرح آن را می‌خوانیم؛

عوامل ضلالت/ راهی برای اجابت دعا

در ادامه مباحثی که درباره تبیین و تفسیر جمله آخر از سوره مبارکه «فاتحة‌الکتاب» داشتیم، سخن به عوامل ضلالت رسید. ما از خدا می‌خواهیم که خدایا ما را در صف گمراهان قرار مده؛ در کنار این دعا باید دید که چه چیزهایی سبب ضلالت می‌شود که برای اجابت این دعا باید از آن اسباب و عوامل اجتناب کرد.

هر پدیده‌ای علتی دارد، ضلالت هم یکی از پدیده‌ها است. همانطور که در نهج‌البلاغه آمده است هر گمراهی علتی دارد. جهتی هست که انسان راه راست را گم می‌کند و گمراه می‌شود. در ادامه حضرت امام علی(ع) درباره پیمان‌شکنان و زمینه‌های گمراهی سخنانی می‌فرمایند.

خطرناک‌ترین ضلالت

حال می خواهیم ببینیم عوامل ضلالت چیست و چه چیز‌هایی سبب می‌شود که انسان از راه راست منحرف شود؟

عوامل ضلالت به دو بخش تقسیم می‌شود؛ عوامل اختیاری و عوامل غیراختیاری. یک سلسله چیزهایی هست که در اختیار انسان نیست و سبب گمراهی انسان می‌شوند. اما یک سلسله عواملی هستند که اختیاری و به دست خود انسان هستند که خطرناک‌ترین محسوب می‌شود.

عوامل غیر اختیاری ضلالت عبارت است از همه اموری که مانع انتقال پیام انبیای الهی به مردم می‌شوند. یک سلسه چیزها هستند که نمی‌گذارند پیام خدا و انبیای الهی به انسان برسد که این‌ها عوامل غیراختیاری ضلالت هستند.

شیاطین چگونه انسان‌ها را گمراه می‌کنند؟

شیاطین جن و انس دو جور انسان را گمراه می‌کنند. نوع اول این است که مانع می‌شوند که پیام الهی به انسان برسد.

شیاطین جن عده زیادی را گمراه کردند، «وَلَقَدْ أَضَلَّ مِنکُمْ جِبِلًّا کَثِیرًا أَفَلَمْ تَکُونُوا تَعْقِلُونَ؛ و [شیطان] گروهى انبوه از میان شما را سخت گمراه کرد آیا تعقل نمى‏‌کردید» (یس/ 62) و شیاطین انس همچون آیه «وَأَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَمَا هَدَى؛ و فرعون قوم خود را گمراه کرد و هدایت ننمود» (طه/ 79) است.

این شیاطین انس و جن پس دو جور در گمراهی انسان نقش ایفا می‌کنند که نوع اول این بود که آن‌ها نمی‌گذارند پیام خدا به انسان منتقل شود، این ضلاللت ابتدایی است. «لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِن کَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُّبِینٍ؛ به یقین خدا بر مؤمنان منت نهاد [که] پیامبرى از خودشان در میان آنان برانگیخت تا آیات خود را بر ایشان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد قطعا پیش از آن در گمراهى آشکارى بودند».(آل‌عمران/ 164) ضلالتی که اینجا هست برای گمراهی قبل از رسیدن پیام الهی است. این ضلالت قبل از مبعوث شدن پیامبر(ص) ضلالت ابتدایی است چرا که نمی‌گذاشتند پیام الهی به مردم برسد.

یکی از کارهایی که کفار مکه می‌کردند این بود که نمی‌گذاشتند کسی قرآن را بشنود. وقتی پیامبر(ص) قرآن می‌خواند چون هر کس که قرآن را می‌شنید جذب متن و محتوای زیبای آن می‌شد، کفار نمی‌گذاشتند مردم آن را بشنوند.

مردی از مدینه به مکه آمده بود، شخصی را دید و گفت: محرم هستم و می‌خواهم طواف کنم. اما یکی از افراد گفت: شخصی هست که می‌خواهد گمراهت کند اگر حرف‌هایش را بشنوی گمراه می‌شوی به همین دلیل گوش‌هایت را پنبه بگذار تا صدایش را نشنوی. این‌ها شیاطین انس بودند.

ضلالت ابتدایی و کیفری

اگر به کسی پیام خدا نرسد، حجت بر او تمام نمی‌شود و ضلالتش، ضلالت ابتدایی می‌شود. اما کسانی مثل ما که پیام خدا به آن‌ها رسیده است، اگر برای انحراف سایر افراد برنامه‌ریزی کنند ضلالت کیفری می‌شود.

اگر پیام به انسان رسید و گوش نکرد خدا او را گمراه می‌کند و سبب می‌شود که خداوند او را مجازات کند یعنی به میزانی که با پیام هدایت الهی مخالفت می‌کند انسان‌ها دچار ضلالت کیفری می‌شوند.

عوامل ضلالت و گمراهی کیفری

مهم‌ترین قسمت بحث درباره عوامل اختیاری گمراهی که سبب ضلالت کیفری انسان می‌شوند، است. اگر انسان دنبال این عوامل و اسباب رفت این‌ها سبب می‌شوند که انسان دچار ضلالت الهی و مستحق گمراهی کیفری شود.

یکی از این عوامل همنشین ناشایست است. اگر انسان با کسانی نشست و برخاست داشت که صلاحیت ندارند و همنشین بد هستند سبب گمراهی می‌شود. انسان چه رفیقی را انتخاب کند، دست خودش است. اگر به جای انتخاب رفیق خوب، رفیق بد انتخاب کند سبب گمراه او می‌شود که به اختیار خودش بوده است. خداوند در آیات 27 تا 29 سوره مبارکه «فرقان» می‌فرمایند: «وَیَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى یَدَیْهِ یَقُولُ یَا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا * یا وَیْلَتَى لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِیلًا * لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءنِی وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِلْإِنسَانِ خَذُولًا ؛ و روزى است که ستمکار دست‌هاى خود را مى‏‌گزد [و] مى‏‌گوید اى کاش با پیامبر راهى برمى‏‌گرفتم. اى واى کاش فلانى را دوست [خود] نگرفته بودم؛ او [بود که] مرا به گمراهى کشانید پس از آنکه قرآن به من رسیده بود و شیطان همواره فروگذارنده انسان است».

ظلم سه نوع دارد؛ ظلم به نفس، ظلم به حقوق مردم و ظلم به خدا. در روز قیامت کسانی که مرتکب ستم شدند پشیمان می‌شوند. رفیق بد انسان را از توجه به یاد خدا، پیامبران الهی و راه صحیح زندگی گمراه می‌کند.

مبحث عوامل اختیاری گمراهی و همنشین ناشایست در آیات بسیاری ذکر شده است. در آیه 25 سوره مبارکه «فصلت» هم داریم: «وَقَیَّضْنَا لَهُمْ قُرَنَاء فَزَیَّنُوا لَهُم مَّا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَحَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم مِّنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ إِنَّهُمْ کَانُوا خَاسِرِینَ؛ ما برای آنها همنشینان (زشت سیرتی) قرار دادیم، و آنها زشتی‌ها را از پیش رو و پشت سر در نظرشان جلوه دادند، و فرمان الهی درباره آنها تحقق یافت، و به سرنوشت اقوام گمراهی از جن و انس که قبل از آنها بودند گرفتار شدند، آنها مسلما زیانکار بودند».

کیفر الهی برای کسانی که دوست خوب انتخاب نمی‌کنند این است که رفیق بد بر آن‌ها مسلط می‌شود و از هر طرف کارهای نادرست را زیبا نشان می‌دهد.

چگونه گرفتار همنشین و رفیق بد نشویم؟

اگر انسان بخواهد گرفتار همنشین بد نشود، خداوند در ‌آیات سوره مبارکه «زخرف» می‌فرمایند: «وَمَن یَعْشُ عَن ذِکْرِ الرَّحْمَنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ؛ و هر کس از یاد [خداى] رحمان دل بگرداند بر او شیطانى مى‏‌گماریم تا براى وى دمسازى باشد» (زخرف/ 36) بنابراین برای دوری از ضلالت باید با خدا همنشین شد. خدا رفیق و همنشینی است که هیچ‌گاه از انسان جدا نمی‌شود. جدا شدن از خدا سبب می‌شود که شیطان بر او مسلط شود. شیطان دو جور است هم شیاطین جن و هم شیاطین انس.

راه همنشین نشدن و گمراه نشدن این است که انسان یاد خدا باشد. هر چه توجه انسان به حق بیشتر باشد از همنشینی با شیاطین جن و انش فاصله می‌گیرد. اگر از یاد خدا غافل شود با شیطان همنشین می‌شود.

در ادامه این آیه می»فرمایند: «وَإِنَّهُمْ لَیَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَیَحْسَبُونَ أَنَّهُم مُّهْتَدُونَ؛ و مسلما آنها ایشان را از راه باز مى‏‌دارند و [آنها] مى‏ پندارند که راه یافتگانند» (زخرف/ 37) اگر انسان نداند و بداند که نداند جهل مرکب دچار شده است. شیطان‌های جن و انس، انسان را از صراط مستقیم منحرف می‌کنند اما انسان خیال می‌کند راه درست را انتخاب کرده است. «حَتَّى إِذَا جَاءنَا قَالَ یَا لَیْتَ بَیْنِی وَبَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ؛ تا آنگاه که او [با دمسازش] به حضور ما آید [خطاب به شیطان] گوید اى کاش میان من و تو فاصله خاور و باختر بود که چه بد دمسازى هستى» (زخرف/ 38) وقتی پرده از جلوی چشمش می‌رود پشیمان می‌شود. این یکی از عوامل اختیاری گمراهی است.

اگر کسی بخواهد «وَلاَ الضَّالِّینَ» درباره او مستجاب شود باید از قرین شدن با شیاطین انس و جن دوری کند و خود را در محضر حق بداند.

دومین عامل اختیاری گمراهی که سبب ضلالت کیفری می‌شود، فاصله گرفتن از اهل‌بیت(ع) است. در خطبه 97 نهج‌البلاغه داریم: از اهل‌بیت(ع) پیامبرتان جدا نشوید. اگر نشستند، بنشینید؛ اگر بلند شدند، بلند شوید. نه جلوتر از اهل‌بیت(ع) بروید که گمراه می‌شوید و نه عقب‌تر بروید که هلاک می‌شوید یعنی میزان راه درست، راه اهل‌بیت(ع) است. تندروی و کندروی، خطرناک است. باید معتدل باشید یعنی اهل‌بیت(ع) را میزان قرار دهید چرا که آن‌ها مصداق صراط مستقیم هستند.

راه چپ و راست سبب گمراهی انسان می‌شود و راه وسط یا همان اعتدال راه درست زندگی است. ولایت فقیه هم که آن همه روی آن تأکید شده به طوری که امام(ره) می‌فرماید اگر می‌خواهید کشور ضربه نخورد از ولایت فقیه جدا نشوید؛ یعنی در زمان غیبت، ولایت فقیه پرتو و شعاعی از ولایت اهل‌بیت(ع) است، نه تندروی و نه کندروی جایز است.

مصداق اعتدال و صراط مستقیم همان حرکتی است که ولی فقیه جامع شرایط رهبری دارد. ان‌شالله سایر عوامل ضلالت‌ کیفری را در جلسات بعد توضیح می‌دهیم.