حرم رضوی در گذر تاریخ +تصاویر

عقیق:گاهی که گردش روزگار باز به ماه ذی‌الحجه می‌رسد و تصویر خانه دوست و هزاران نفری که عاشقانه در طواف به سر می‌برند، بر قاب شبکه‌های مختلف تلویزیونی نقش می‌بندد، دلت پر می‌کشد، پر می‌کشد که ای کاش تو هم در آن دیار بودی و پروانه می‌شدی و ... . این‌جاست که با خود زمزمه می‌کنی که خوب است حاجی حج فقیران شوی و بر گرد حرم یار بگردی.

نیایش فردی درکنار ضریح مطهر امام رضا(ع) : این تصویر مربوط به دوره قاجار است.
عكّاس: منوچهر خان عکاس باشی؛ تاریخ عکس : 1300قمری

گنبد و گلدسته حرم مطهر در دوره قاجار
عکاس : رضا عکاس باشی، تاریخ عکس : سال1283قمری

 ضریح مطهردر دوره قاجار؛ عكّاس : عبدالله قاجار، تاریخ عکس : سال 1308قمری

صندوق چوبی مرقد مطهر حضرت رضا (ع)

محمد ولیخان اسدی نایب التولیه به همراه تعدادی از رجال سیاسی و نظامی مشهد در حال تعویض صندوق چوبی مرقد مطهر، تاریخ عکس: ‎۱۳۱۱

در اصطلاح، ضریح یعنی خانه‌ی چوبین و مشبک یا از مس و نقره و جز آن، که بر مرقد امام یا امامزاده‌ای می‌سازند. بنا بر شواهد تاریخی، نصب ضریح به معنای اصطلاحی آن، بر مزار امام رضا(ع) از دوره‌ی صفویه آغاز شده و سابقه‌ی ضریح تا پیش از این دوره معلوم نیست. از آن زمان تاکنون پنج ضریح بر مرقد امام(ع) جای داشته است.

ضریح اول؛ ضریح چوبی صفوی: اولین ضریح، ضریح چوبی طلا و نقره‌کوب، مربوط به اواسط قرن دهم بوده که در دوره‌ی صفویه به سال957ه.ق ساخته و بر روی صندوق مرقد نصب شده است. در کتیبه‌ی دور این ضریح سوره‌ی «هل اتی» به خط ثلث نوشته شده و کتیبه‌ی سردر ضریح که بر لوح‌هایی از طلا نوشته شده بود، سابقه‌ی تاریخی و نصب ضریح را چنین نشان می‌دهد: «در عهد سلطنت بنده شاه ولایت، طهماسب بن اسماعیل صفوی این محجر مبارک در این مکان مقدس نصب گردید. سنه957».

ضریح دوم؛ ضریح نگین‌نشان نادری: ضریح فولادی مرصع، معروف به نگین‌نشان است که در سال 1160ه.ق به آستان قدس رضوی تقدیم شده و در همان سال نصب گردید. واقف ضریح، شاهرخ میرزا، فرزند رضا قلی میرزا، نوه‌ی نادرشاه افشار بوده است. ضریح نگین‌نشان که اکنون در سرداب مقدس جای دارد، از فولاد ساخته شده و بالغ بر دو هزار قبه‌ی مزیّن به یاقوت و زمرد، بدنه‌ی آن را زینت داده‌اند. ضریح دوم بیش از 260سال بر مرقد امام(ع) نصب بوده است.

ضریح سوم؛ ضریح فولادی قاجاری: ضریح سوم، ضریح فولادی ساده‌ای است به ابعاد 4×3متر و ارتفاع حدود 2متر. این ضریح مربوط به عهد قاجاریه است و در عصر سلطنت فتحعلی شاه قاجار در سال 1238ه.ق روی ضریح نگین‌نشان در حرم مطهر جای گرفت. این ضریح نیز مزیّن به طوق و گوی طلای جواهرنشان است و درِ طرف پایین‌پای مبارک در مرصع تقدیمی فتحعلی شاه قاجار نصب شده بود.

ضریح چهارم، ضریح شیر و شکر: چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره، معروف به «شیر و شکر» است که در سال 1338ه.ش پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، روی ضریح نگین‌نشان نصب شد. این ضریح به اهتمام و نظارت مرحوم سیّد ابوالحسن حافظیان، توسط استاد هنرمند، مرحوم حاج محمدتقی ذوفن و تعدادی هنرمند و استادکار و قلمزن اصفهانی طراحی و ساخته شد.

ضریح پنجم؛ ضریح سیمین و زرین: در سال 1372ه.ش به دستور تولیت آستان قدس رضوی، مطالعات و بررسی‌های مقدماتی ساخت ضریح جدید آغاز شد. ضریح پس از هفت سال کار مداوم با کیفیتی بسیار عالی و در نهایت استحکام به وزن 12 تن و ابعاد 78/4×73/3 و ارتفاع96/3 متر ساخته و آماده‌ی نصب شد.

صحن عتیق و سر در ایوان ساعت

این تصویر مربوط به روز عاشورا در حرم مطهر امام رضا(ع) می باشد. عكاس: عبدالله قاجار، سال1309قمری

نقاره خانه چوبی و سقاخانه اسماعیل طلایی صحن عتیق

عكّاس: عبدالله قاجار، سال1309قمری

صحن جدید (آزادی فعلی)

این تصویر مربوط به دوره قاجار، تاریخ عکس: سال1283قمری، عكّاس: رضا عکاس باشی

ضریح فولاد امام رضا(ع)

تاریخ عکس: سال ۱۳۱۵هجری شمسی

گروهی از خادمان و رجال حرم

عکس مرحوم محمدولی خان اسدی نایب‌التولیه آستان رضوی و محمود جم استاندار خراسان به همراه عده‌ای از عوامل اجرایی آستان قدس در حال تفکیک و جداسازی ضریح و صندوق طلای مرقد امام رضا(ع) از پایه‌های چوبی

ضریح سوم امام رضا(ع)

گنبدوگلدسته مسجدگوهرشاد

عكّاس: علی اصغر ناصری، تاریخ عکس : سال 1355

یکی از بناهای باشکوه و باستانی عهد تیموری که در اوایل قرن نهم هـ.ق بنا شده، مسجد گوهرشاد است. این بنای تاریخی در جنوب حرم مطهر رضوی قرار دارد و به رواق‌‌های دار السیاده و دار الحفاظ متصل است. این مسجد به دستور بانو گوهرشاد، دختر امیر غیاث الدین ترخان، از امرای جغتایی، همسر شاهرخ تیموری در سال 821 هـ.ق توسط معمار معروف ایرانی، قوام الدین شیرازی، با به‌کارگیری سبک معماری دوران تیموری ساخته شد.
کاشی‌کاری مسجد، نمونه‌ای از شاهکارهای عهد تیموری است. طاق‌‌های گنبدی شکل مسجد و مناره‌‌های آن با ویژگی و تزیینات خاص و با استفاده از سبک مقرنس، همچنین نقوش و خطوط دیواری بر روی زمینة‌ گچی و معرق‌کاری ممتاز عصر تیموری، جلوه‌‌های بی‌نظیری را به نمایش گذاشته است. این بنای باستانی، نمونه کامل و برجسته هنر ایرانی به شمار می‌رود که تمام خصوصیات و ویژگی‌‌های معماری سنتی در آن به‌کار رفته است. به ‌ویژه ایوان جنوبی مسجد به نام ایوان مقصوره، با حدود 500 متر مربع مساحت، 37 متر طول و 5/25 متر ارتفاع، از باشکوه‌ترین ایوان‌‌های مسجد است.

دورنمای حرم مطهر و مسجدگوهرشاد از سمت خیابان تهران

تاریخ عکس : سال 1314 هجری شمسی

گنبد و بارگاه حرم امام رضا(ع)، تاریخ عکس : سال  1355

بنا بر نقل کتب تاریخی، نخستین گنبد بر فراز مزار قدسی اما(ع) به فرمان سلطان سنجر سلجوقی (511 - 552 ق ) و به کوشش وزیر وی، شرف الدین قمی ساخته شد که جنس آن از کاشی بود. در دوران شاه طهماسب صفوی، پس از جمع‌آوری خشت‌های کاشی، گنبدی با روکش طلا بر فراز گنبد پیشین بنا شد. این همان گنبدی است که امروزه در نمای بیرونی به چشم می‌آید. در شورش ازبک‌ها، خشت‌های طلای گنبد به چپاول رفت. در زمان شاه عباس صفوی، گنبد مطهر، بار دیگر با خشت‌هایی از مس و روکش طلایی پوشیده شد. گنبدی که اینک مشاهده می‌شود، همان بنایی است که حدود چهارصد سال از ساخت آن می‌گذرد.

فلکه حضرت

تصویر فلکه حضرت در سال 1355 هجری شمسی بعد از اتمام عملیات توسعه و تخریب و تسطیح بناهای قدیمی تا شعاع 320متر از گنبد مطهر را نشان می دهد که فضای آزاد شده بعد از تخریب به جهت جلوگیری از تراکم و ترافیک مردمی و موتوری و به منظورتلطیف هوا به چمن و فضای سبز تبدیل شده است.

راهپیمایی 29 دی 1357 / 20صفر 1399 / 19 ژانویه 1979

زاویه‌ای که عکاس در آن ایستاده و این شاهکار را به یادگار گذاشته است هم‌اکنون صحن جامع رضوی نام دارد. از زیبایی‌های این عکس این است که تقریبا تمامی عناصر و ارکان بلندقامت حرم مطهر رضوی در این عکس نمایان هستند؛ ایوان ساعت، ایوان نقاره‌خانه، گنبد، گلدسته‌ها و همچنین گنبد و گلدسته‌های صحن مسجد جامع گوهرشاد...

تصویر سمت راست، محراب بالای سر حضرت: ابعاد اثر: 240 سانتی‌‌متر ارتفاع و 175 سانتی‌متر عرض، سال ساخت اثر: 640 هجری قمری، سازنده‌ی اثر: علی‌بن‌محمدبن‌طاهر کاشانی، محل نگهداری اثر: حرم مطهر رضوی، صحن کوثر، موزه‌ی مرکزی، طبقه‌ی همکف، گنجینه‌ی تاریخ مشهد آستان قدس رضوی، این محراب مستطیلی شکل یک حاشیه دارد و در داخلش دو طاق‌نما با پایه و سر‌ستون‌های گلدانی شکل دارد. روی محراب آیات 78 و 79 سوره‌ی اسراء (حاشیه‌ی اصلی)، آیه‌ی 18 سوره‌ی آل‌عمران (طاق‌نمای اول)، آیات 190 و 191 سوره‌ی آل عمران(حاشیه‌ی طاق‌نمای دوم) به خط ثلث و نسخ نوشته شده است. در حاشیه‌ی پایین محراب نام سازنده به خط ثلث بدین شرح آمده است: «عمل علی‌بن‌محمد‌بن‌ابی‌طاهر القاشانی غفرالله ذنوبه»

تصویر سمت چپ، محراب پیش روی مبارک: نوع اثر: کاشی زرین‌فام، ابعاد اثر: 260 در 215سانتی‌متر، قدمت اثر: سال 612 هجری قمری، سازنده اثر: محمد بن ابی‌طاهر کاشانی، محل نگهداری: حرم مطهر رضوی، صحن کوثر، موزه‌ی مرکزی، طبقه همکف، گنجینه‌ی تاریخ مشهد آستان قدس رضوی؛ این محراب که به صورت نیمه برجسته از کاشی زرین‌فام ساخته شده، در گذشته بر دیوار جنوب غربی روضه‌ی منوره و پیش روی مبارک نصب بوده است. این اثر ارزشمند به دستور عبدالعزیز‌ بن آدم قمی و با همکاری «ابوزید نقاش» ساخته شد.

قدیمی ترین سنگ مرقد مطهر حضرت رضا علیه السلام

این سنگ ساخته شده از سنگ مرمر سفید در سال 516 قمری توسط عبدالله بن احمد قره است.
این سنگ که با نهایت ظرافت تراشیده شده است شامل یک متن محرابی در وسط و دو کتیبه در حاشیه به خط کوفی می باشد. در قسمت محرابی شکل نام بانی آن احمد علوی حسینی ذکر است شده.

پی نوشت:

پرتال جامع آستان قدس رضوی، عکس رضوی.

211008