عزاداري امام حسين (ع) در ايران در گذر تاریخ

عقیق:مراسم عزادارى امام حسين(ع) نخستين بار در روز يازدهم محرم سال 61 هجرى در كنار اجساد مطهر شهيدان توسط اهل بيت(ع) برگزار گرديد.

پس از آن هنگام ورود کاروان اسيران به كوفه، امام زين‏العابدين(ع) و حضرت زينب(س) و ام‏ كلثوم(س) براى مردم كوفه كه براى تماشا آمده بودند، سخنرانى كردند. در پى اين سخنرانيها صداى ضجه و گريه از خانه‏ها و مردم كوفه بلند شد. که به نوعي عزاداري براي شهدا و افشاگري امويان بود.

گرچه عزاداري براي حسين بن علي(ع) و خاندان و ياران او به شکلهاي مختلفي در طول تاريخ اسلام برگزار مي شد، اما اين مراسم، آن هم در حدّي گسترده به صورت سازمان يافته و با دستور و حمايت حکومت، از زمان آل بويه در بغداد آغاز گرديد.

دسته ‏هاي عزاداري در شکل جديد، نخستين بار در سال ۳۵۲ به وجود آمدند.

به دستور معزّالدوله، در عاشوراي سال ۳۵۳ عزاي عمومي اعلام شد و از مردم خواسته شد که با پوشيدن جامه سياه، اندوه خود را نشان دهند. در عاشوراي سال ۳۵۲ نيز گريه و ندبه براي امام حسين(ع) و نوحه‏خواني و برپايي ماتم براي آن امام برگزار گرديد. در اين روز با آويختن پارچه‏هاي سياه، اعلام عزا ‏نمودند. در روز عاشورا مردم حتي برخي علماي حنفي مثل خواجه علي غزنوي و امام نجم الدين بلعماني حنفي ، سفيانيان را لعن مي کردند، دستار از سر باز کرده نوحه ميخواندند و خاک بر سر مي افشاندند.

در سال ۳۹۸ که روز عاشورا مصادف با عيد مهرگان بود، مراسم عيد را به تأخير انداختند.

مورخين به برپائي اين مراسم در تمام طول سلطه آل بويه اشاره دارند، اما در همان دوره، با گسترش برگزارى مراسم روز عيد غدير و روز عاشورا و حساسيت اهل سنت و وقوع درگيريهاي متعدد، اهالى محله‏ كرخ از برگزارى اين مراسم منع شدند. در سال ۳۹۳ هم شيعيان از برگزاري مراسم مذهبي خود منع شدند، هم اهل سنت. هر چه حكومت آل‏بويه به پايان عمر خود نزديك مى‏شد و ضعف آن بيش‏تر مي گرديد، سلاطين آل‏بويه مى‏كوشيدند به هر نحو ممكن، برگزارى مراسم عاشورا و عيد غدير را، كه خود بانى آن بودند، ملغى كنند. اما پافشارى شيعيان براى برگزارى مراسم عاشورا ادامه يافت.

در سال ۴۰۲ قمرى فخرالملك، وزير سلطان بهاءالدوله برگزارى مراسم عاشورا را آزاد اعلام كرد و براى جلوگيرى از وقوع فتنه تدابيرى انديشيد، ولى بار ديگر خودش در سال ۴۰۶ قمرى برگزارى مراسم عاشورا را منع كند، كه اصرار شيعيان به برگزارى آن، باعث نزاع آنها با ساكنان محله‏ باب‏الشعير شد و تعداد زيادى در اين نزاع كشته شدند.

سلاطين سلجوقى از دوستداران ائمه شيعه بودند. ملكشاه به همراه خواجه نظام در سال ۴۷۹ق به زيارت كاظمين، نجف و كربلا رفت. محمد بن عبدالله بلخى پس از سخنرانى و وعظ براى عالمان، مسئولان و طلاب نظاميه اهل سنت، روضه مى‏خواند و از مظلوميت‏هاى اهل‏بيت پيامبر ياد مى‏كرد. اين رسم تا اوايل سلطنت طغرل سلجوقى در بغداد و شهرهاى ديگر ايران معمول بوده است. در ابتداى قرن هفتم، چون محمّد خوارزمشاه خواست علاء الملك ترمذى از سادات حسينى خراسان به عنوان خليفه در برابر الناصر عباسي مطرح کند، تا حدود زيادى نفوذ معنوى خلفاى عباسى ـ كه حامى مذهب سنّت بودند ـ رو به كاهش گذاشت و سرانجام در نيمه دوم قرن هفتم در سال ۶۵۶ق با سقوط بغداد و حاكميت يافتن ايلخانان در ايران و عراق، مذهب اهل سنّت با بحران جدى روبه‏رو شد.

از اين رو فرصت مناسبى براى توسعه تشيع و برگزارى شعائر و مراسم مذهبى آن فراهم گرديد و با روى خوش نشان دادن غازان خان به شيعيان و سرانجام با رسمى شدن مذهب تشيع در مدت كوتاهى در زمان "اولجايتو"، مراسم عزادارى عموميت يافت. مردم هرات پايتخت تيموريان، در نيمه دوم قرن نهم با فرا رسيدن ماه محرم به برگزارى مجالس سوگوارى براى امام حسين(ع) اهتمام مى‏ورزيدند و حتى شاهزادگان و امرا نيز به برگزارى مجالس عزا همت می گماشتند.

با روي کار آمدن دولت صفويّه و در آوردن مملکت به صورت کشوري شيعه و مقتدر، سرودن شعر در مدح و رثاي ائمه و شهداي کربلا براي شاعران افتخاري بس بزرگ محسوب مي‎شد. و اين تأثيري فراوان بر آينده‎ آيين سوگواري محرم گذارد، به گونه‎اي که تظاهرات شکوه‎مند شيعيان در محرم هر سال، در نشر و اشاعه‎ي مذهب تشيّع در فلات قارّه ايران، مساعدت فراواني کرد. در اين زمان کتاب «روضة الشهداء» به رشته‎ تحرير درآمد و قوه‎ محرکه ‎اي شد براي پيدايش مراسم محرم که از بطن آن، سبک تازه‎اي از فعاليّت به نام روضه‎ خواني يا قرائت «روضة الشهداء»، به وجود آمد. دو قرن و نيم بعد، اين سبک به منزله‎ رشته‎ اي در آمد که به وسيله‎ آن، اشعار غنائي و متون و نمايش‎هاي تعزيه به هم بافته شدند.

در طول دوره صفويه شکل مهم و معروف ديگري از نمايش مذهبي پديد آمد که در ارتباط با واقعه‎ي کربلا و شهادت امام حسين و يارانش بود. غالب اين داستان‎ها از کتاب «روضة الشهداء» گرفته مي‎ شد و از اوايل سده‎ شانزدهم در ميان شيعيان به گونه‎اي گسترده انتشار يافت. از اين زمان به بعد تكيه ها و حسينيه ها و موقوفات مربوط به عزادارى امام حسين(ع)در ايران شكل گرفت. دولت مغولان و گوركانيان هند که از دولت صفويه متأثر بودند،مراسم عزاداري امام حسين(ع) را برپا ميداشتند. گزارشات متعدّدي از اجتماعات مزبور در دوره صفويه که اکثراً توسط فرستادگان سياسي اروپا، مبلّغان، بازرگانان و سياحان به ثبت رسيده.

از عزاداري در دوره افشار و زند گزارش هاي مهمي نقل شده است و همين گزارشات، شروع تعزيه خواني را مربوط به دوره کريم خان ميدانند. در عصر قاجار، خون آلود كردن سر و صورت با تيغ و قمه زدن به فرق سر به مراسم سينه زني اضافه شد.

منبع:مهر

211008