امام خمینی(ره) چگونه دنیا را تکان داد؟

عقیق:امروز ۱۴ خرداد سالروز رحلت امام خمینی (ره) بزرگ مردی است که مربی بود که گفته‌های خود را در مراتب مختلف، طبگی، استادی، انقلاب سیاسی و رهبری اجرا کرد. کسی که به شیوه تربیتی خاص خود عمل کرد و دیگران به دنبالش رفتند، امام استادی است که حرفش شنیدن دارد، زیرا امتحان شده و جواب داده است.

امام خمینی (ره) با نظام تربیتی خاص خود، یک ملت را یکپارچه و متحد کرد و ضمن شکست طاغوت در برابر ابرقدرت‌ها ایستاد و همه دنیا را تکان داد.

حجت‌الاسلام هادی عجمی مدرس فقه فرهنگی و تربیتی در گفت‌وگو با فارس درباره راه و روش تربیتی امام خمینی (ره) گفت: تا به حال فکر کردید چرا محراب پشت به قبله است و سخنران پشت به قبله می‌نشیند، اما مردم رو به قبله هستند؟ علت این است که سخنران و مربی، باید خودش مسیر را رفته باشد و برگردد و به دیگران هم بگوید، نه اینکه خودش راهی را که نرفته‌ به مردم بگوید شما بروید! اگر به کتاب‌خانه تخصصی تربیت بروید، چندین متر، قفسه کتاب‌های تربیتی می‌بینید و یا در اینترنت با جستجویی ساده، ساعت‌ها درس تربیت و اخلاق پیدا می‌کنید، در نتیجه مربی تربیتی و مکتب تربیتی فراوان است؛ اما باید آن مربی را انتخاب کرد که خودش راه را رفته و برگشته و به ما می‌گویید بیایید!

قله و راه رسیدن به قله

وی ادامه داد: به عنوان مثال مربی کوهنوردی باید دو چیز با برای متربی خود مشخص کند. نخست قله‌ای که قرار است به آن برسد، دوم، راه درست رسیدن به آن قله را. در تربیت نیز، مربی‌ خوب باید قله و نیز راه را نشان دهد. علم اخلاق، قله‌های اخلاقی را ترسیم می‌کند. اما تربیت، راه رسیدن به آن قله‌ها را ترسیم می‌کند. همانند اینکه علم هنر، اقتصاد و اعتقادات، قله‌های آنها را ترسیم می‌کنند، اما تربیت هنری، اقتصادی و اعتقادی، راه‌های رسیدن به آن قله‌ها را نشان می‌دهند. محدود مربیانی هستند که در این دو، سر رشته دا‌شته باشند؛ اما امام خمینی (ره) در کلام و کتب خود، از سویی قله‌های اخلاقی و چیستی اخلاق و عرفان را تبیین می‌کند و راه رسیدن به آن قله‌ها را هم ترسیم کرده است.

هندسه و نظام تربیت امام خمینی (ره)

عجمی با بیان اینکه برای به‌دست آوردن نقشه و هندسه تربیتی مورد نظر امام خمینی (ره) باید نظام تربیتی ایشان کشف شود گفت: باید این کار انجام شود تا برپایه آن نظام فکری از مطالب تربیتی ایشان بهتر بهره‌برده شود. یکی از راه‌های به‌دست آوردن مکتب تربیتی هر فرد، توجه به سیره تربیتی خود اوست. این همان نکته‌ای است که کمتر توجه می‌شود. به‌طور معمول افراد برای به‌دست آوردن دیدگاه‌های هر فردی، به محتوای کتب او مراجعه می‌کنند و غافل از سیره و حتی نظام کلی کتاب‌های آن فرد هستند. حال توجه به کتب تریبتی حضرت امام خمینی (ره) و سیر نگاشت آنها، ما را کمک می‌کند تا به نظام فکری و تربیتی امام خمینی (ره) و هندسه آن پی ببریم. زیرا این کتاب‌ها را ایشان برای تربیت مخاطب نگاشته‌اند. درنتیجه موضوعات انتخاب شده و نوع بیان آنها، می‌تواند به ما کمک کند تا بتوانیم نظام فکری و تربیتی امام خمینی (ره) را کشف کنیم. نگاه هندسی به این نظام نشان می‌دهد، این نظام پنج بعد دارد که نظام تربیتی امام خمینی (ره) در ترسیم این ابعاد و اتصال نقطه‌ای آنها به یکدیگر شکل می‌گیرد.

نگاه توحیدی امام (ره) به موضوع تربیت

این کارشناس فقه تربیتی ادامه داد: امام خمینی (ره) در هر بزنگاهی بر توحید تأکید دارند. محور نظام تفکری و تربیتی امام  خمینی (ره) حتی در تربیت سیاسی، توحید است. ایشان می‌نویسند: «اى عزیز! جمیع علوم شرعیّه مقدمه معرفت اللّه و حصول حقیقت توحید است در قلب که آن صبغة اللّه است: وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً. غایت امر آنکه بعضى مقدمه قریبه و بعضى بعیده و بعضى بلاواسطه و بعضى مع الواسطه است. علم فقه، مقدمه عمل است و اعمال عبادى، خود، مقدمه حصول معارف و تحصیل توحید و تجرید است... و همین نحو، علمِ به منجیات و مهلکات در علم اخلاق، مقدمه [است‏] براى تهذیب نفوس، که آن مقدمه است براى حصول حقایق معارف و لیاقت نفس براى جلوه توحید». بنابراین، اگر در یک نظام و حتی حرکت تربیتی، توحید محور نباشد، نمی‌توان آن را به دیدگاه امام خمینی (ره) در آن باره نسبت داد.

نگاه ولایی، جریانی و تشکیلاتی امام (ره)

عجمی با اشاره به اینکه بر خلاف برخی نظام‌های تربیتیِ اخلاقی و عرفانی، امام خمینی (ره) همچون هر فقیهی، توجه ویژه به روایات اهل بیت (ع) و کشف راه تربیت از آنها دارد. به همین علت اصلی‌ترین نکات تربیتی ایشان در کتاب شرح چهل حدیث آمده است، گفت: ایشان هرچند فیلسوف و عارف بودند، اما برای تربیت و تبیین راه تربیت، از شرح احادیث اهل بیت (ع) بهره می‌برند و فقط اتکای ایشان به مباحث عقلی و عرفانی نبود. از نخستین کتاب‌هایی که به قلم امام خمینی (ره) نگاشته شده است، کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل است. این کتاب شرح روایتی است که خواننده را با دو سپاه (جنود) عقل و جهل آشنا می‌کند؛ دو سپاهی که در جنگ هستند؛ هر یک یاران، ادوات و به تعبیر روایت، هفتاد و پنج لشکر دارند.

این کارشناس فقه افزود: امام خمینی (ره) در توضیح می‌نویسند: «معرفت عقل و جهل و جنود آنها مقدمه‏اى براى هدایت است». ایشان در اولین صفحات کتاب شرح چهل حدیث دراین باره توضیح می‌دهند که «همیشه بین این دو لشکر جدال و نزاع است، و انسان میدان جنگ این دو طایفه است: اگر جنود رحمانى غالب شد، انسان از اهل سعادت و رحمت است و در سلک ملائکه منخرط، و در زمره انبیا و اولیا و صالحین محشور است، و اگر جنود شیطانى و لشکر جهل غالب آمد، انسان از اهل شقاوت و غضب است، و در زمره شیاطین و کفار و محرومین محشور است». در نتیجه در نگاه امام خمینی (ره)، فرایند تربیت یک حرکت آرام فردی نیست؛ بلکه در تقابل دو جبهه و دو جریان شکل می‌گیرد. هر یک از دو طرف، تشکیلاتی دارند. این دو تشکیلات و دو جبهه پیوسته در حال حرکت و تقابل هستند. بنابراین، تریبت یک حرکت تشکیلاتی ـ جریانی است؛ نه اینکه چند نکته فردی و شخصی باشد.

نگاه جهادی امام جهادی

این کارشناس تربیتی با بیان اینکه از مؤلفه‌های مهم نگاه تربیتی امام خمینی (ره)، نگاه جهادی ایشان به فرایند تربیت است، گفت: همانگونه که بیان شد، ایشان تربیت را میدان جنگ سپاه عقل و جهل می‌دانند. در این میدان، تربیت در حقیقت همان جهاد و ستیز برای غالب کردن عقل بر جهل است. توجه ویژه ایشان به عنصر جهاد، سبب شده است در کتاب شرح چهل حدیث نخست از تبیین روایتی آغاز کنند که همین نکته در آن تاکید می‌شود: «سکونى از حضرت ابى عبد اللّه الصادق، علیه السلام، حدیث کند که فرمود: همانا پیغمبر (ص) لشکرى را فرستاد. پس چون که بر گشتند فرمود: «آفرین باد به گروهى که به جاى آوردند جهاد کوچک را، و به جاى ماند بر آنها جهاد بزرگ.» گفته شد اى پیغمبر خدا چیست جهاد بزرگ؟ فرمود: «جهاد نفس است.»

عملیاتی بودن نگاه تربیتی امام خمینی (ره)

وی ادامه داد: تربیت در نگاه امام خمینی ره عملیاتی و روش‌مند است؛ نه اینکه صرفا بیان نکات کلی باشد. در نگاه علمیاتی امام خمینی ره به تربیت، عبادت و به‌ویژه نماز، جایگاه ویژه دارد. ایشان به رغم اشتغال‌های فراوانی و موضوعات فراوانی که می‌توانستند به آن اشتغال داشته باشند، دو کتاب درباره نماز دارند: کتاب سرالصلاة و آداب الصلاة که نشان از اهمیت این روش تربیتی در نظام فکری ـ تربیتی امام دارد. در نگاه و در سلوک تربیتی ایشان: از براى نماز غیر از این صورت، معنایى است و غیر از این ظاهر باطنى است، و چنانچه ظاهر را آدابى است که مراعات ننمودن آنها یا موجب بطلان نماز صورى یا نقصان آن گردد، همین‏طور از براى باطن آدابى است قلبیّه باطنیه که با مراعات ننمودن آنها نماز معنوى را بطلان یا نقصان دست دهد، چنانچه با مراعات آنها نماز داراى روح ملکوتى شود. درنتیجه بر اساس نگاه ایشان، رعایت احکام و آداب ظاهری، مقدمه رسیدن به اسرار و کنه هدایت و تربیت است. در برداشتی کلی از سخن ایشان، راه رسیدن به کنه و سر تربیت و رسیدن به مراتب بالای تربیت، انجام آداب و احکام ظاهری شرعی است. مربیان باید توجه ویژه به انجام عبادات و آداب اسلامی از سوی متربیان داشته باشند.

حجت‌الاسلام عجمی در جمع‌بندی سخنانش درباره شیوه‌ها و نظام تربیتی امام خمینی (ره) گفت: متصل کردن این ابعاد هندسه نظام تربیتی مورد نظر امام خمینی (ره) را تشکیل می‌دهد. این شکل ترسیم شده توسط امام در مقابل دیگر نظام تربیتی مشهور است:

در مقابلِ تربیت سکولاری است که نه تنها توجهی به توحید ندارد و نسبت به آن برای خود وظیفه‌ای قائل نیست؛ تا جایی که در عمل مخالف آن نیز عمل می‌کند.

در مقابل نگاه‌های سوفی مسلک است که توجهی به ولایت ندارد و فهم عرفانی خود را ملاک می‌داند.

در مقابل نگاه فردی و غیرجریانی به تربیت است که آن را جریانی و جهادی نمی‌داند.

در مقابل نظام‌های تربیت است که به بیان کلیات بسنده می‌کنند و عملیات اجرایی برای تربیت ترسیم نمی‌کنند.

در مقابل مباحث تربیتی که نظام واحدی ندارند و باری به هر جهت نسخه‌های تربیتی می‌چینند.

وی در پایان گفت: امام خمینی، به پشتوانه قدرت فقهاتی خود و قدرت الهی و اخلاقی و از سویی دیگر در عرصه و جریان حرکت‌های اجتماعی و مدیریتی بودن، نظامی توحیدی، ولایی، جریانی، جهاتی و عملیاتی از تربیت ترسیم می‌کنند. به‌رغم اینکه امام راحل، انقلاب و خط کلی آن را به خوبی مدیریت کردند، نظام اسلامی تشکیل یافته از آن نتوانست، نظام آموزشی و تربیتی کشور را برپایه نگاه معمار خود، طرح ریزی کند. به‌ویژه اینکه نگاه جریانی ـ جهادی و عملیاتی در آموزش و پروش آن، رنگ لازم را ندارد. امید است در جریان تحول نظام آموزش و پرورش، در کنار زحمات فراوانی که کشیده شده است، به نظام فکری ـ تربیتی امام خمینی و هندسه آن، توجه بیشتری شود.