تاریخچه‌ای از نخستین بنای حرم و ضریح حضرت فاطمه معصومه(س)

عقیق: نگار احدپور اقبلاغ: امروز اول ذی القعده، سالروز میلاد باسعادت بانوی نور، حضرت فاطمه معصومه (س)، دخت گرامی حضرت موسی بن جعفر (ع) و خواهر گرامی حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) است. به بهانه سالروز ولادت این بانوی کریمه بر آن شدیم در رابطه ابعاد سفر ایشان به ایران و عزیمت به قم و نیز تاریخچه حرم مطهر آن حضرت نکاتی را بیان کنیم.

حضرت معصومه (س) دارای شخصیت رفیع و مقام والا می‌باشد به طوری که ائمه طاهرین علیهم السّلام از این بانو، با جلالت و تکریم یاد کرده‌اند و حتی پیش از ولادت آن حضرت نام او بر لسان بعضی از ائمه علیهم السّلام آمده و از مقام والای او سخن گفته‌اند.

شفیعه محشر

امام صادق علیه السلام فرمود: خدا حرمی دارد و آن مکه است، پیامبر صلی الله علیه و آله حرمی دارد و آن مدینه است، امیرالمؤمنین علیه السلام حرمی دارد و آن کوفه است… بهشت هشت در دارد که سه تای آن از قم است؛ در این شهر زنی از فرزندان من از دنیا می‌رود، نام او فاطمه دختر موسی علیه السلام است و با شفاعت او همه شیعیان من روانه بهشت می‌شوند.شهر قم، مدفن تعداد زیادی از امامزادگان است و هر کدام دارای مقامات بس والایی هستند، اما ائمه علیهم السّلام تنها از اهمیت شخصیت و زیارت دختر موسی بن جعفر سلام الله علیها سخن گفته اند، این خود نشانگر عظمت معنوی این بانوی بزرگ است.

یکی دیگر از نشانه‌های شخصیت آن حضرت داشتن زیارت نامه مخصوص بسان پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیهم السّلام است، در حالی که در آرامگاه‌های دیگر امامزادگان به طور معمول خواندن فاتحه مرسوم است. چند نکته در زمینه شخصیت آن بانوی بزرگ در خور توجه است:

۱. شرافت خانوادگی: او ماه تابانی است که از برج امامت طلوع کرده و در آغوش امامت تربیت یافته است. و همه نیاکان او مشعل داران امامت، پرچمداران هدایت، اسوه‌های فضیلت و استوانه‌های ولایتند.

۲. عبادت: یکی از عالی‌ترین نمونه‌های عبادت و بندگی خدا از خاندان ولایت و امامت، عبادت کریمه اهل بیت علیهم السّلام می‌باشد. او با عبادت و شب زنده داری هفده روزه در واپسین روزهای عمر شریفش در قم گوشه‌ای از یک عمر عبودیت و خضوع خود در برابر ذات پاک الهی را نشان داده است.

۳. محدثه بودن آن حضرت: از ویژگی‌های حضرت معصومه آن بود که به علوم اسلام و آل محمد صلّی الله علیه و آله آگاهی داشت و آن حضرت از جمله راویان حدیث است.

۴. لقب معصومه: مقام عصمت عالی‌ترین مقام معنوی و پاکی است. آن حضرت به این مقام در سطح پایین‌تر از ۱۴ معصوم دست پیدا کرده بود.

۵. شفاعت گسترده: طبق روایات وارده حضرت معصومه (سلام الله علیها) شفیعه بزرگ محشر است.

جایگاه خاص حضرت معصومه (س) نزد ائمه اطهار (ع)

۶. زیارتنامه ماثور و مخصوص: یکی از شواهد عظمت استثنایی حضرت معصومه سلام الله علیها زیارتنامه ای است که از امام رضا علیه السّلام صادر شده است او معصوم نیست ولی زیارتنامه اش از معصوم است.

۷- کرامات و عنایات آستان مقدسش همواره شامل حال خاص و عام بوده است. از بزرگانی همچون صدرالمتالهین شیرازی و آیت الله بروجردی گرفته تا آن مسلمان عاشقی که از دور افتاده‌ترین کشور اسلامی به عشق زیارت به حریم قدس او راه یافته، همگی مورد لطف و عنایت کریمانه حضرت قرار گرفته اند.

چگونگی سفر حضرت معصومه (س) به ایران و وفات ایشان

شهر قم اولین مرکز تشیع در ایران بوده است و سابقه تشیع آن به آخر قرن اوّل هجری باز می‌گردد. و به طور کلی قم از همان ابتدای ظهور اسلام مورد توجه ائمه علیهم السّلام بوده است و از این شهر به عنوان حرم و پناهگاه اهل بیت یاد کرده‌اند. بعد از دفن حضرت معصومه در این شهر توجه علویان و سادات نسبت به قم فزونی یافت و در اعصار مختلف قلب جهان تشیع در قم می‌تپید و علوم مختلف اهل بیت علیهم السّلام در این شهر ترویج و تبلیغ می‌شد. امروزه هم شهر مقدس قم بسان ستاره‌ای درخشان در آسمان تشیع می‌درخشد و در هیچ جای دنیا شهری با این ویژگی‌ها وجود ندارد. وجود پر ثمر هزاران عالم و دانشمند تراز اوّل شیعی، حوزه علمیه عظیم و گسترده برای بسط و گسترش علوم مختلف شیعی، توجه هر ساله میلیونها عاشق اهل بیت علیهم السّلام به این شهر، برگزاری مراسمات مذهبی ناب شیعی، این شهر را به قلب تپنده جهان تشیع در دنیا تبدیل کرده است. وجود مرقد مطّهر و منور حضرت معصومه و رونق مسجد جمکران سرمایه‌ای گرانبها در جهت افزایش برکات این شهر است.

قم، شهری است که از نظر آب و هوا و مناظر طبیعی در سطح بسیار پایینی قرار دارد. امّا به برکت بانوی بزرگوار در مدت زمان کوتاهی این شهر به شهری علمی، فرهنگی، و اقتصادی تبدیل شد و از نظر اجتماعی و زیست شهری، به یکی از کلان شهرهای ایران مبدل گشت پس از مدتی به خاطر هجوم شیفتگان اهل بیت علیهم السّلام، این شهر به استانی مستقل تبدیل شده و از رونق اقتصادی و علمی فرهنگی بسیار بالایی برخوردار است.

مسافرت ایشان پس از هجرت اجباری برادر بزرگوارش امام رضا علیه السلام به مرو، به سمت ایران به جهت دیدار با برادر بود، اما آنگونه که مورخان نوشته اند این مسافرت به سرانجام نرسید و حضرت معصومه با رسیدن به ساوه بیمار شد و دستور داد او را به قم ببرند و در همین شهر بود که جان را به جان آفرین تسلیم کرد.

حرکت آن حضرت از مدینه به سمت ایران با این مسیر طولانی و به جان خریدن همه سختی‌های مسافرت مخصوصاً خطراتی که از ناحیه حکومت مأمون آن حضرت را تهدید می‌کرد حاکی از شخصیت سیاسی و اجتماعی این بانوی بزرگ است.

در این مسافرت آنگاه که مریض شد و از دستیابی به امام رضا علیه السلام مأیوس شد با توجه به آگاهی او از موقعیت آینده قم و مرکزیت فرهنگی آن دستور داد او را به قم ببرند تا پس از پرواز روح بلندش به سوی ملکوت، حرم بهشت گونه اش مأمن عاشقان اهل بیت علیهم السّلام قرار گیرد.

این تصمیم یعنی دستور برای رسیدن به قم، حاکی از داشتن دید فرهنگی دختر موسی بن جعفر سلام الله علیها است. در این راستا وقتی زندگی نامه آن حضرت را مطالعه کنیم در می‌یابیم که یکی از القاب مشهور آن حضرت «محدثه» است.

وی روایاتی را از اجداد طاهرینش نقل کرده، همچنین جمعی از ارباب علم حدیث از او نقل حدیث کرده اند؛ بکر بن احمد قصری از فاطمه دختر امام رضا علیه السلام و او از فاطمه (حضرت معصومه) و زینب و ام کلثوم دختران امام کاظم علیه السلام و آنان از فاطمه دختر امام صادق علیه السلام روایت کرده اند و سند این حدیث به حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها می‌رسد که فرمود: آیا فراموش کرده اید فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله را در روز عید غدیر که فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه».

و همچنین روایت دیگری با همین سلسله سند که به حدیث معراج مربوط است.

بنابراین:

۱. حضرت معصومه سلام الله علیها دارای شخصیتی معنوی و ارزنده است همان گونه که از سخنان معصومان علیهم السّلام استفاده می‌شود.

۲. بعد سیاسی و فرهنگی شخصیت حضرت معصومه سلام الله علیها نیز قابل توجه است، همان گونه که از زندگی نامه آن حضرت قابل استفاده است.

تاریخچه حرم نورانی کریمه اهل بیت (ع)

حرم مطهر حضرت معصومه (س) واقع در قم، بزرگترین و مهمترین جاذبه‌ی مذهبی این شهر به شمار می‌رود که روزانه زائران زیادی را از سراسر کشور و کشورهای دیگر به خود می‌خواند.این بنای با شکوه در مرکز شهر قم واقع شده و تاریخ بنای آن به قرن سوم هجری قمری باز می‌گردد.

پس از خاکسپاری پیکر مطهر حضرت معصومه (س) در محل فعلی، که در آن عصر به نام بابلان نام داشت، پسران اشعری، سایبانی از بوریا، بر روی مرقد او ترتیب دادند، پس از مدتی در اواسط قرن سوم هجری قمری، حضرت زینب دختر امام جواد (ع) از مصالح آجر و سنگ و گچ، گنبد و بارگاهی بر روی مرقد مطهر حضرت معصومه (س) ساخت.

سپس به مرور زمان دو گنبد دیگر در کنار گنبد اول ساخته شد که سومین آنها مدفن حضرت زینب دختر امام جواد (ع) شد.

این سه گنبد تا سال ۴۵۷ هجری قمری برقرار بودند، تا اینکه در همان سال میرابوالفضل عراقی (وزیر طغرل کبیر) به تشویق عالم بزرگ، شیخ طوسی (متوفای سال ۴۶۰ قمری) به جای آن سه گنبد، یک گنبد مرتفعی ساخت.

از آن زمان تا ظهور خاندان صفوی، بارگاه به همان وضعی که نگاشتیم بود، نه ضریحی بود و نه ایوان‌های باشکوهی که اکنون دیده می‌شود و نه صحن کهنه و نو. تعمیرات مهم آستانه مقدسه حضرت معصومه از زمان سلطنت خاندان صفوی شروع شد.

در سال ۹۲۵ قمری شاه اسماعیل اول، ایوان قسمت شمالی (ایوان طلا) را ساخت و شالوده صحن کهنه (کوچک) را ریخت. پس از او شاه طهماسب اول برای مرقد ضریحی از کاشی درست کرد و نیز بنای تاریخی ایوان جنوب مدرسه فیضیه را که به صحن کهنه چسبیده است، ساخت. در سال ۱۰۷۷ هجری قمری شاه صفی صحن زنانه را که اکنون به صورت محوطه سر پوشیده به نام مسجد طباطبایی است و سابقاً سقف و گنبد نداشته است ساخت که در سمت جنوبی آستانه است. این صحن برای مقبره شاه عباس و شاه سلیمان و شاه سلطان حسین راه مخصوصی شد. سپس شاه عباس ضریحی از فولاد سفید، ترتیب داد و ضریح فعلی همان ضریح فولادی است که صفحه‌هایی از نقره را بر آن افزوده اند.

پس از پایان حکومت صفویان، دیگر تعمیرهای قابل توجهی در بارگاه و اطراف آن نشد تا وقتی که سلطنت ایران به دست قاجاریه رسید. در سال ۱۲۱۸ قمری فتحعلی شاه با دوازده هزار خشت با پوشش طلا، گنبد را طلا نمود و در سال ۱۲۳۶ مسجد بالا سر بنا شد. در سال ۱۲۷۶ ایوان شاه اسماعیل صفوی را طلا کردند. در سال ۱۳۷۵ ضریح فولادین شاه عباس را نقره نمودند. در آخر قرن ۱۳ هجری قمری، شالوده صحن جدید (بزرگ) به وسیله آقا ابراهیم امین السلطان ریخته شد و ساختمان آن را پسرش میرزا علی اصغر خان اتابک صدر اعظم ایران در اواخر سلطنت ناصر الدین شاه، در سال ۱۳۰۳ قمری به پایان رسانید.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری مرجع عظیم الشأن امام خمینی، تحولات معنوی و ساختمانی بسیار چشمگیری در بارگاه ملکوتی حضرت معصومه (س) از جهات مختلف به وجود آمد. از جمله مسجد اعظم قم به آستانه ملحق شده و مرقد شریف آیه الله بروجردی در کنار مسجد بالا سر قرار گرفته و نظم خاص روحانی در تمام امور دیده می‌شود که جداً در خور تحسین است. یکی از آنها غبار روبی حرم مطهر و داخل ضریح، با حضور مراجع و بزرگان علم و تقوا است که تماشای صحنه ملکوتی آن در سیمای جمهوری اسلامی، انسان را به یاد غبار روبی حرم مطهر حضرت رضا (ع) برادر حضرت معصومه (س) می‌اندازد.

داخل حرم مطهر حضرت معصومه (س) آرامگاه بسیاری از مراجع عظام و شخصیت‌های برجسته علمی و مذهبی قرار دارد که زیارتگاه بسیاری از شیعیان جهان است.

در حال حاضر حرم مطهر دارای ۴ رواق (محدوده‌های نزدیک تر به ضریح مطهر را رواق می‌گویند) به نام‌های زیر می‌باشد:

۱- رواق بالاسر که محوطه بین مسجد بالاسر تا ضریح مطهر است و با آئینه کاری و گچکاری های بسیار زیبا آراسته شده است.

۲- رواق دارالحفاظ که محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر است.

۳- رواق آینه (شهید بهشتی) که در بخش زنانه و پایین پای حضرت (س) واقع است.

۴- رواق پیشرو که محوطه بین مسجد طباطبایی تا ضریح مطهر است.

همچنین حرم مطهر دارای سه صحن است:

۱- صحن نو (اتابکی):

این صحن زیبا دارای چهار ایوان شمالی، جنوبی و شرقی و غربی است: ایوان شمالی آن ورودی از میدان آستانه و ایوان جنوبی ورودی از طرف قبله و ایوان شرقی ورودی از خیابان ارم و ایوان غربی همان ایوان آینه است. در هر کدام از این ایوان‌های یاد شده ظرایف و آثار هنری، معماری خاصی به کار رفته است. این صحن آز آثار (میز را علی اصغر خان صدر اعظم) است که از سال ۱۲۹۵ هجری قمری تا سال ۱۳۰۳ بنای آن طول کشیده است.

۲- صحن عتیق (قدیم):

صحن عتیق (واقع در شمال روضه مبارکه) اولین صحنی است که در این بارگاه مبارکه بنا شده، این صحن را چهار ایوان زیبا فرا گرفته است. ایوانی با عظمت در جنوب که همان ایوان طلا (ورودی صحن به روضه مطهره) می‌باشد و ایوانی در شمال که ورودی فیضیه به صحن را تشکیل می‌دهد که ساختمان نقاره خانه روی آن بنا شده است و ایوانی در غرب که ورودی مسجد اعظم به صحن است و در شرق، ایوان ورودی صحن عتیق به صحن نو واقع است. این صحن و ایوان‌های اطراف آن را «شاه بیگی» همسر شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۲۵ هجری قمری بنا نمود. از سال ۱۳۷۷ نیز تعمیرات اساسی در این صحن و مقابر اطراف شروع شده است که همچنان ادامه دارد.

۳- صحن صاحب الزمان:

این صحن با بیوتات متعلق به آن در مساحتی حدود ۸ هزار متر مربع با چهار جهت ورودی، در سال ۱۳۸۱ شروع و در سال ۱۳۸۴ افتتاح گردید. ورودی شرقی “شبستان امام خمینی”، ورودی غربی “پل آهنچی”، ورودی شمالی “بست مسجد اعظم”، ورودی جنوبی “خیابان جدید الاحداث”. دیواره‌های اطراف این صحن منقوش به کتیبه‌های قرآنی با خطوط بنایی و کوفی در ساختار و طرح جدید با ترکیبی از سیمان سفید و آجر است.

حرم حضرت معصومه دارای ۳ گلدسته می‌باشد:

۱- گلدسته‌های ایوان طلا:

در دو طرف این ایوان در صحن عتیق، گلدسته‌هایی پوشیده از کاشی گره‌ی به صورت مارپیچ (به بلندی ۱۷٫۴ متر از سطح بام و قطر ۱٫۵ متر) ساخته شده است که بین پیچ‌ها، اسامی مبارک: «الله»، «محمد (ص)»، «علی (ع)» به خط کوفی نوشته شده است که در بالای آنها زیر مقرنس کتیبه‌ای قرار دارد، که سقف آن “ان الله و ملائکته یصلون …” است. این مأذنه ها به دستور «محمد حسین خان شاهسون شهاب الملک»، در سال ۱۲۸۵ هجری قمری، طلا کاری شد. در سال ۱۳۸۵ هجری شمسی تعمیرات دیگری بر روی این گلدسته‌ها صورت گرفت و سر گلدسته‌ها طلاکاری شد.

۲- گلدسته‌های ایوان آینه:

بر فراز پایه‌های دو طرف ایوان دو مأذنه است که از بلندترین بناهای آستانه می‌باشد. ارتفاع آنها از سطح بام ۲۸ متر و از سطح صحن ۴۲٫۸ متر و محیط آن ۳٫۳ متر می‌باشد. در بالای مأذنه ها کتیبه‌ای با پهنای حدود یک متر دیده می‌شود که متن آن در یکی از مأذنه ها «لا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم» و در دیگری «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر» است. پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پایین سرتاسر کاشی گره‌ی است که در میان آنها نام‌های پروردگار متعال خوانده می‌شود. بانی آنها، امین السلطان و معمار، استاد حسن معمار قمی می‌باشد و کاشی کاری گلدسته‌های مذکور بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تعویض شده است.

۳- گلدسته‌های صحن بزرگ:

در صحن بزرگ (نو یا اتابک) روبروی ایوان آئینه قرار دارند. پوشش آنها، کاشی گره‌ی هشت ضلعی متساوی است. روی چهار ضلع این گلدسته‌ها نامهای مبارک «الله»، «محمد»، «علی» از بالا به پایین ۴ مرتبه نوشته شده است. این اثر مذهبی در ۱۵ دی ۱۳۱۰ به شماره ۱۲۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منبع:مهر