درگیری آیت الله با نماینده کنسول انگلیس سر خرید یک نسخه خطی

عقیق:نگار احدپور اقبلاغ: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی در قم از معتبرترین و بزرگ‌ترین کتابخانه‌های ایران و جهان اسلام است و از مهم‌ترین جاذبه‌های فرهنگی استان قم محسوب می‌شود. این کتابخانه در ۱۰۰ متری حرم مطهر بانوی کرامت، حضرت معصومه سلام الله علیها قرار دارد. این کتابخانه علاوه بر مجموعه کتاب‌های چاپی فارسی و عربی و لاتین دارای گنجینه‌ای گرانبها و ارزشمند از کتاب‌های خطی نفیس و کتاب‌های چاپی نادر است.

برای آشنایی با تاریخچه و اهداف تأسیس این کتابخانه، با حجت الاسلام و المسلمین سید محمود مرعشی نجفی، فرزند آیت الله سیدشهاب‌الدین مرعشی و مدیر فعلی این کتابخانه به گفتگو پرداختیم که در ادامه تقدیم می‌شود:

جمع آوری میراث اسلامی توسط آیت الله سیدشهاب‌الدین مرعشی

سید محمود مرعشی با اشاره به تاریخچه تأسیس این کتابخانه عنوان کرد: اقدامات اولیه برای ایجاد این کتابخانه به زمانی بازمی‌گردد که آیت‌الله مرعشی نجفی در شهر نجف می‌زیست.ایشان نخست فهرستی از کتاب‌های ارزشمند خطی و چاپی نادر را که در کمتر کتابخانه ای یافت می‌شد تهیه کرد؛ به امید آن که بتواند به تدریج آنها را به دست آورد.

وی افزود: عدم تمکن مالی و رقیبان قدرتمندی که میراث فرهنگی اسلامی را از کشورهای اسلامی خارج می‌ساختند، دو مشکل اساسی بر سر راه آیت الله مرعشی نجفی بود و حتی روزی بر سر خرید یک نسخه خطی با نماینده کنسول انگلیس در عراق درگیر شد و شبی را در زندان سپری نمود. ایشان با انجام نماز و روزه استیجاری، حذف یک وعده غذای روزانه، کاستن بخشی از مخارج زندگی و کار شبانه در کارگاه‌های برنج کوبی در نجف اشرف، پس از فراغت از درس و بحث، و با انگیزه و عشق سرشار به جمع آوری میراث و ذخایر اسلامی و فائق آمدن بر مشکلات و شکنجه‌های روحی، که در مسیر این هدف مقدس قرار داشت، سرانجام به مجموعه‌ای نفیس از نسخه‌های خطی و کتاب‌های چاپی نایاب دست یافت.

مرعشی تصریح کرد: با مهاجرت ایشان از عراق به ایران در سال ١٣٤٢قمری، مجموعه‌های فراهم شده نیز به ایران انتقال یافت و در منزل شخصی خویش به نگه‌داری از آنها پرداخت و به جمع آوری دیگر نسخه‌های نفیس همّت گمارد. در همان دوران استادان مشهور دانشگاه به قم می‌آمدند و از نسخه‌های نفیس موجود در منزل ایشان که در هیچ کتابخانه ای یافت نمی‌شد، بهره می‌گرفتند. شیخ آقا بزرگ تهرانی در تألیف الذریعة، از کتابخانه وی بیشترین بهره را برده و در جای جای این اثر از ایشان یاد می‌کند.

رئیس کتابخانه آیت الله مرعشی افزود: جمع آوری تدریجی کتاب‌ها و استقرار آنها در چند اتاق در منزل، ایشان را با کمبود مکان مواجه کرد بنابراین نخست ٢٧٨ نسخه خطی نفیس را، که بیشتر به فارسی بودند، به کتابخانه دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران اهدا کرد. سپس شمار بسیاری از نسخه‌های خطی و چاپی دیگر خود را به کتابخانه های آستان قدس رضوی در مشهد مقدس، آستان حضرت معصومه (س) در قم، آستان حضرت شاه چراغ در شیراز، آستان حضرت عبدالعظیم در شهرری و مدرسه فیضیه در قم هدیه کرد، که مجموعاً به هزاران جلد می‌رسد.

تاریخچه و تأسیس کتابخانه

وی گفت: آیت الله مرعشی پس از تأسیس یکی از چهار مدرسه علمی بزرگ در قم، به نام مدرسه مرعشیه، در سال ١٣٨٥قمری نخست کتابخانه کوچکی در دو اتاق مدرسه مزبور پی افکند. سپس در سوم شعبان همان سال، مطابق١٣٤٤ خورشیدی، با انتقال مجموعه‌ای از کتاب‌های چاپی و بخشی از نسخه‌های خطی به طبقه سوم مدرسه مرعشیه، کتابخانه جدید گشایش یافت. استقبال روزافزون پژوهشگران و محققان، این کتابخانه را با کمبود جدی فضا مواجه ساخت و سرانجام چهار سال بعد، زمینی به مساحت یکهزار مترمربع، رو به روی مدرسه مرعشیه که کتابخانه در طبقه سوم آن قرار داشت خریداری شد.

مرعشی با بیان اینکه در سال ١٣٩٠هجری قمری کلنگ بنای کتابخانه ای بزرگ به دست آیت الله مرعشی بر زمین زده شد گفت: در دوازدهم شهریور١٣٥٣ کتابخانه عمومی آیت الله العظمی مرعشی نجفی با بیش از ۱۶ هزار جلد کتاب خطی و چاپی و با حضور تعداد بسیاری از استادان و محققان و طلاب حوزه علمیه قم افتتاح شد. هجوم علاقه مندان و مشتاقان استفاده از ذخایر آن کتابخانه دیگر بار مسؤولان را بر آن داشت تا در سال ١٣٥٨ پانصد مترمربع دیگر از زمین‌های سمت غربی کتابخانه را خریداری کنند و به آن ضمیمه نمایند به این ترتیب، مجموع زیربنای کتابخانه در پنج طبقه بالغ بر چهارهزار و ۵۰۰ مترمربع شد.

وی خاطرنشان کرد: استقبال بی نظیر حوزویان و دانشگاهیان بار دیگر کتابخانه را با کمبود فضا رو به رو کرد به همین دلیل، حضرت امام خمینی (ره) طی حکمی در تاریخ ٢٤ / ١٢ / ١٣٦٧ دولت وقت را موظف نمودند که سریع کتابخانه را گسترش دهند. در پی این حکم، ساختمان قدیمی شرکت بیمه ایران از سوی دولت به کتابخانه اهدا شد و تولیت کتابخانه نیز تعدادی از خانه‌های پیرامون کتابخانه را خریداری کرد؛ و در مجموع، غیر از ساختمان قدیمی کتابخانه، زمین آن بالغ بر ٢٤٠٠ متر گردید. سپس بررسی و مطالعات لازم برای آماده سازی نقشه‌های اجرایی ساختمان جدید آغاز گشت.

مدیر کتابخانه آیت الله مرعشی در ادامه تصریح کرد: بدین منظور، کارشناسان ایرانی در طول یک سال و اندی با سفر به کشورهای مختلف جهان، از ساختمان کتابخانه های مهم آنها بازدید کردند و پس از بررسی، نهایی آماده و آنگاه طی مراسمی مرحوم آیت الله مرعشی نجفی (ره) نخستین کلنگ ساختمان جدید را به زمین زد. متأسفانه آیت الله مرعشی ٤٧ روز بعد روی در نقاب خاک کشید و پایان کار ساختمان جدید را مشاهده نکرد.

وی افزود: این کتابخانه، که یک مرکز بزرگ فرهنگی بین المللی در جهان است، برای تحقق بخشیدن به اهداف والای بنیانگذار بزرگوار آن، از مراکز و واحدها و بخش‌های مختلفی تشکیل شده است، که زیر نظر مستقیم تولیت و ریاست کتابخانه انجام وظیفه می‌کند. کتابخانه بیشترین روزها، پذیرای بسیاری از میهمانان داخلی و نیز شخصیت‌های برجسته خارجی است و تاکنون هزاران نفر از مشاهیر دانشمندان و سیاستمداران و پژوهشگران نامدار کشورهای مختلف جهان از این کتابخانه بازدید نموده اند.

گنجینه نسخه‌های خطی

مدیر کتابخانه آیت الله مرعشی با اشاره به اینکه این کتابخانه با بیش از ۴۰۰ مرکز فرهنگی و کتابخانه های خارج از کشور ارتباط دارد، عنوان کرد: هم اکنون با تعدادی از مراکز فرهنگی خارج از کشور تفاهم نامه و یا قرارداد مبادله میکروفیلم و تصویر و یا نشریات منعقد ساخته است. این کتابخانه دارای بخش‌های مختلفی چون تالار بزرگ ابن سینا است و این تالار با دو هزار و ۲۰۰ مترمربع مساحت و ۷۵۰ صندلی با میزهای چهار و شش نفره برای استفاده عموم است. در حال حاضر، به طور متوسط دو هزار نفر در دو نوبت، صبح و عصر، از این تالار استفاده می‌کنند و اعضای ثابت کتابخانه با احتساب خواهران بالغ بر ۴۰ هزار نفر است و تعداد متقاضیان بالغ بر ۱۰۰ هزار نفرند و روزانه سه تا چهار هزار نفر از این کتابخانه استفاده می‌کنند. دراین کتابخانه غیر از ذخایر مکتوب، کتاب‌های چاپی بسیار نایاب و کهن و نفیس وجود دارد که در هیچیک از کتابخانه های داخل کشور وجود ندارد. در تالار ویژه کتب حوزوی، طلاب حوزه علمیه می‌توانند از کتاب‌های موجود در آن استفاده نمایند.

وی افزود: در حال حاضر تعداد نسخه‌های خطی کتابخانه ۸۰ هزار نسخه در ۴۰ هزار عنوان است که ٦٥ درصد آن به عربی و بقیه به فارسی و اندکی ترکی، اردو، تاتاری، حبشی، پهلوی، چینی، سریانی، آشوری، قبطی مغربی، بودایی، برمه و لاتین است. این تعداد نسخه خطی هیچ گاه ثابت نیست و به طور متوسط هر سال بیش از ٧٥٠ تا ١٠٠٠ نسخه خطی نفیس گزینش شده خریداری و یا اهدایی به این گنجینه افزوده می‌شود. این نسخه‌ها در موضوعات مختلفی چون فقه و اصول، کلام و عقاید، منطق و فلسفه، عرفان و تصوف، حدیث، تفسیر و علوم قرآن، ادبیات، اخلاق، طبیعیات، تراجم و رجال و درایه، انساب، علوم غریبه و اعداد، فیزیک، شیمی، ریاضی، جغرافی، هیأت، و نجوم، طب، موسیقی است.

مرعشی در خصوص کتب تاریخی موجود در این کتابخانه گفت: در میان این ذخایر نسخه‌های منحصر به فرد بسیاری به خطوط مؤلفان مشهور اسلامی و یا با اجازات آنان مزین است. کهن‌ترین نسخه بدون تاریخ این گنجینه در حال حاضر بخشی از قرآن کریم به خط کوفی از اواخر سده دوم و سوم هجری است و نیز قدیمی ترین نسخه‌های تاریخ دار دو جز ازقرآن کریم به خط کوفی از علی بن هلال، مشهور به ابن بوّاب، است که در بغداد در سال ٣٩٢قمری کتابت شده است. همچنین دو جلد تفسیر التبیان شیخ طوسی و نهج البلاغه شریف رضی در سال ٤٦٩قمری اصلیترین و کهن‌ترین نسخه موجود در جهان از دیگر ذخایر این کتابخانه است.

وی خاطرنشان کرد: نسخه‌های فراوان بسیار کهن و نفیس دیگری در این گنجینه وجود دارد که در سده‌های ششم هجری به بعد کتابت شده و تعداد بی شماری از آنها نسخه اصل و تاکنون به چاپ نرسیده است. این گنجینه مهمترین و بزرگترین بخش کتابخانه است که آن را از دیگر کتابخانه ها متمایز ساخته و شهرت و اعتبار و جایگاه ویژه ای دارد.

وی در پایان گفت: گنجینه نسخه‌های عکسی، نمایشگاه دائمی نمونه‌هایی از نسخه‌های نفیس خطی کتابخانه، گنجینه نسخه‌های چاپی بسیار کهن، گنجینه فهارس نسخه‌های خطی اسلامی کتابخانه های جهان، آرشیو کتب ممنوعه، گنجینه اطلس‌ها و نقشه‌های جغرافیایی، بخش تبارشناسی، مرکز قم شناسی از دیگر بخش‌های کتابخانه آیت الله مرعشی می‌باشد.

منبع:مهر