رفتار قرآنی و هوشمندانه در مقابل بدرفتاری دیگران

عقیق:به طور قطع همه ما در زندگی اجتماعی خود با افرادی مواجه شده‌ایم که نوع رفتار و عملکرد آنها موجبات ناراحتی و انزجار ما را فراهم کرده‌ است. برخی از مصادیق این رفتارهای نامناسب در قالب‌‌هایی همچون عدم رعایت حقوق دیگران، کم‌کاری‌ها، هنجارشکنی‌های اجتماعی خود را نشان می‌دهد. عدم رانندگی مناسب و قانونی و سبقت غیر اصولی در خیابان، عدم احترام و رعایت حقوق دیگران در روابط اجتماعی زمینه این ناراحتی‌ها را در وجود ما فراهم می‌کند اما موضوع نگران کننده عکس‌العملی است که ما در برابر رفتار دیگران از خود نشان می‌‌دهیم. برخی افراد به جای اینکه رفتار هوشمندانه و مناسب را ـ که قرآن ما را بدان توصیه کرده ـ از خود بروز دهند، منفعلانه به دنبال رفتار مشابه و متقابل هستند تا اینکه موجب غلبه بر طرف مقابل شده و به عبارت عامیانه روی او را کم کنند.

اینچنین تصمیم و مدیریت غیر هوشمندانه در زندگی زمینه‌ساز مشاجرات، درگیری‌ها و دعواهای خطرناک در جامعه می‌شود. چه بسیار اتفاق می‌افتد که این چنین رفتارها و صحنه‌هایی دست انسان را به خون یک انسان بی‌گناه آلوده می‌‌کند. در این نوشتار سعی داریم به این سؤال پاسخ دهیم که در برابر رفتار نامناسب دیگران چگونه رفتار کنیم؟

رفتار قرآنی و هوشمندانه در مقابل بدرفتاری دیگران

1ـ رد شدن، توقف نکردن، سکوت و چشم‌پوشی هوشمندانه

گاهی اوقات در برابر رفتار نامناسب دیگران باید عبور کرد و چیزی نگفت، اما برخی افراد اصرار دارند با هر هزینه‌ای که شده دیگران را اصلاح و یا تنبیه کنند. این در حالی است که تغییر و اصلاح یک ناهنجاری شرایط و آداب مخصوص به خود را می‌طلبد، از این رو نمی‌توان انتظار داشت در موقعیت‌‌های نامناسب تحولی در دیگران ایجاد کرد. با دقت و تأمل در آیات قرآن کریم با تکنیک‌ هایی مواجه می‌‌شویم که انسان را از برخی حوادث نجات می‌‌دهد و راه مقابله و رفتار مناسب در برابر بدی دیگران را به همگان نشان می‌دهند؛ «وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ سَلامٌ عَلَیکُمْ لا نَبْتَغِی الْجاهِلینَ؛[1] و چون لغوى بشنوند از آن روى بر مى‌‏تابند و مى‌‌‏گویند: «کردارهاى ما از آنِ ما و کردارهاى شما از آنِ شماست. سلام بر شما، جویاى [مصاحبت‏] نادانان نیستیم». «رفتار قرآنی به همگان می‌‌آموزد هرگز لغو را با لغو نباید پاسخ داد و جهل را با جهل جواب نمى‏‌‌دهند، افراد مؤمن با جاهلان بیهوده‏ گو و کسانى که با سخنان موذیانه سعى مى‌‌کنند اعصاب افراد با ایمان و نیکوکار را درهم بریزند، وداع مى‌‏‌گویند و گفتارشان این است: سلام بر شما ما طالب جاهلان نیستیم». ‏[2]

2ـ فرو بردن خشم و مدیریت احساسات

یکی دیگر از دستورات خدای متعال به جامعه ایمانی این است که در مواجه با رفتار زشت و ناپسند دیگران می‌بایست مدیریت احساسات و قوه قهریه را در عنان خود گرفت و اجازه رفتارهای پر تنش و آسیب زا را از خود سلب کرد. از این رو خدای متعال در این خصوص می‌فرماید: «وَالْکَاظِمِینَ الْغَیظَ؛[3] و خشم خود را فرو مى‌‏برند».

«کظم» در لغت به معنى بستن سر مشکى است که از آب پر شده باشد، و به طور کنایه در مورد کسانى که از خشم و غضب پر مى‌‌شوند و از اعمال آن خوددارى مى‏‌‌کنند بکار می‌‌رود.
«غیظ» به معنى شدت غضب و حالت برافروختگى و هیجان فوق‌العاده روحى است، که بعد از مشاهده ناملایمات به انسان دست مى‏‌‌دهد.
حالت خشم و غضب از خطرناک‌ترین حالات است و اگر جلوى آن رها شود، در شکل یک نوع جنون و دیوانگى و از دست دادن هر نوع کنترل اعصاب خودنمایى مى‌کند و بسیارى از جنایات و تصمیمات خطرناکى که انسان یک عمر باید کفاره و جریمه آن را بپردازد در چنین حالى انجام مى‏‌‌شود، و لذا در آیه فوق دومین صفت برجسته پرهیزکاران را فرو بردن خشم معرفى کرده است.[4]

3ـ عفو کردن و رفتار کریمانه نشان دادن

گاهی اوقات در برابر رفتار زشت و نامناسب دیگران نه تنها باید عبور کرد و چیزی نگفت، بلکه باید کریمانه عفو کرد و بخشید؛ چراکه خدای متعال دوست ندارند قلبی که حرم الهی است با تیرگی کینه و دشمنی معدن رذایل اخلاقی باشد، از این رو از جامعه ایمانی و ولایی می‌خواهد کریمانه در برابر رفتار زشت دیگران نه تنها اغماض داشته باشند، بلکه بزرگوارانه عفو کنند: «وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوى‏ وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَینَکُم‏؛[5] و گذشت کردنِ شما به تقوا نزدیک‌تر است. و در میان یکدیگر بزرگوارى را فراموش مکنید». خدای متعال در آیه دیگر نیز بندگان خود را به استفاده مناسب از عنصر عفو امر کرده و می‌فرماید: «وَ لْیعْفُوا وَ لْیصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ؛[6] و باید عفو کنند و گذشت کنند. مگر دوست ندارید که خدا بر شما ببخشاید؟ و خدا آمرزنده مهربان است».

تیغ حلم از تیغ آهن تیز تر

بل ز صد لشکر ظفر انگیز تر

4ـ به نحو احسن برخورد کردن
فراتر اینکه خدای متعال نه تنها از جامعه ایمانی می‌‌خواهد که در برابر رفتارهای زشت و نامناسب، باید کریمانه عبور کرد و عفو کرد، بلکه در مواردی می‌‌بایست که در پاسخ به رفتار زشت و غیر اخلاقی دیگران، رفتاری خوشایند و اخلاق‌مدارانه و انسان‌دوستانه از خود نشان داد، این مطلب به خوبی گواه بر اهمیت و ارزش زندگی مسالمت‌آمیز و اخلاق مدارانه در مکتب قرآن کریم است. «وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّیئَةُ ادْفَعْ بِالَّتی‏ هِی أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذی بَینَکَ وَ بَینَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِی حَمیمٌ؛[7] و نیکى با بدى یکسان نیست. [بدى را] به آنچه خود بهتر است دفع کن؛ آن گاه کسى که میان تو و میان او دشمنى است، گویى دوستى یک‏دل مى‏‌‌شود».
* حجت‌الاسلام محمد فرضی‌پوریان استاد حوزه علمیه قم

پی‌نوشت:
[1]. سوره مبارکه قصص، آیه 55.
[2]. تفسیر نمونه، ج‏16، ص111.
[3]. سوره مبارکه آل عمران، آیه134.
[4]. تفسیر نمونه، ج‏3، ص97.
[5]. سوره مبارکه بقره، آیه 237.
[6]. سوره مبارکه نور، آیه 22.
[7]. سوره مبارکه فصلت، آیه 34.

منبع:تسنیم