زوایایی از زندگی نوه مشترک امام حسن و امام حسین(ع)

عقیق:هر یک از ائمه اطهار علیهم السلام در طول تاریخ زندگی خود در این دنیا قالب و مسیری را برای بیان معارف الهی و ترویج و تبلیغ اسلام ناب مورد استفاده قرار دادند، ازجمله حضرت امام محمدبن علی الباقر علیهما السلام پس از شهادت پدر بزرگوار خود که قالب دعا و مناجات را برای بیان معارف اسلامی برگزیده بودند، به ترویج علم و فقه اسلامی میان مردم پرداختند و تمام دوران امامت خود را صرف این امر کردند، به‌طوری که امروز با گذشت قرن‌ها از شهادت مظلومانه آن حضرت، هزاران حدیث از آن امام بزرگوار در دسترس ما قرار دارد که راهگشای سعادت دنیا و آخرت‌مان باشد.

در گفت‌وگویی که با حجت‌الاسلام سید کاظم ارفع، نویسنده و محقق دینی، انجام دادیم به بررسی بخش‌هایی از سیره علمی و زندگی امام محمد باقر علیه السلام پرداختیم. آن‌طور که این کارشناس دینی می‌گوید، دوران زندگی و حیات امام محمد باقر علیه السلام در این عالم را می‌توان به دو قسمت مهم دسته‌بندی کرد؛ بخش اول آن، دورانی قبل از امامت آن حضرت است که امام سجاد علیه السلام نیز در مدینه زندگی می‌کردند. این دوران در سایه آرامش و حضور پدر بزرگوارشان طی شد. اما دوره دوم از زمانی شروع شد که امام سجاد علیه السلام به شهادت رسیدند. از آن زمان بود که امام محمد باقر علیه السلام عهده‌دار منصب امامت شدند و در این دوران تبلیغ و فعالیت‌های آن حضرت بسیار گسترش پیدا کرد. از آنجایی که دوران زندگی آن حضرت فشارها از سوی دستگاه حکومت بر ائمه اطهار علیهم السلام و شیعیان کمتر شده بود، فرصت مغتنمی فراهم شده بود تا اسلام و شیعه به‌طور جدی ترویج شود و پیام اسلام به اقصی نقاط جهان برسد، به همین علت بود که امام محمد باقر علیه السلام نمایندگانی از میان شیعیان مخلص و وفادار تعیین می‌فرمودند و آن‌ها را به سرزمین‌های دور می‌فرستادند تا ضمن ترویج اسلام، پاسخ‌گوی نیازهای مادی و معنوی مردم باشند.

نوه امام حسن و امام حسین علیهما السلام

خوب است گفت‌وگو را از زندگی خانوادگی امام محمد باقر علیه السلام شروع کنیم، آیا صحت دارد که مادر بزرگوار آن حضرت، فرزند امام حسن مجتبی علیه السلام بودند؟

بله. امر الهی بر این قرار گرفته بود که پس از امام حسن مجتبی علیه السلام امامت به امام حسین علیه السلام منتقل شود و سپس در فرزندان آن حضرت ادامه پیدا کند. اما باید بدانیم که امام سجاد علیه السلام با بانویی به‌نام فاطمه فرزند امام حسن مجتبی علیه السلام ازدواج کرد و از ایشان فرزندی به دنیا آمد که به‌عنوان امام پنجم عهده‌دار این امر مهم شدند، در حقیقت امام محمد باقر علیه السلام هم از سوی پدر و هم از سوی مادر علوی و هاشمی هستند و آن حضرت نوه مشترک امام حسن و امام حسین علیهما السلام محسوب می‌شوند.

مادر آن حضرت بانویی شریف و پاک‌دامن و مؤمن بودند که امام صادق علیه السلام درباره ایشان می‌فرمودند که: «جده‌ام صدیقه بود و در خانواده امام حسن علیه السلام، زنی به درجه و مرتبه او نرسید.»

این بیان از امام معصوم نشان‌دهنده شأن و منزلت و همچنین شخصیت روحی و معنوی آن بانوی گرامی است، درواقع ایشان خانمی بوده‌اند که هم پدرشان، هم همسرشان و هم فرزند ایشان امام بودند. در منابع اسلامی نوشته شده است که ایشان میان زنان، به ترویج و تبلیغ اسلام و تقوا و پرهیزکاری می‌پرداختند و تبلیغات بسیار مهمی در این راستا در خانواده و در جمع‌های بانوان انجام می‌دادند.

گسترش ترویج علم و فقه

چطور امام محمد باقر علیه السلام در دوران امامت خود توانستند به تبلیغ گسترده اسلام بپردازند، این در حالی است که ظاهراً این امکان در دوران امامت ائمه پیشین چندان امکان‌پذیر نبود؟!

دوران زندگی و حیات امام محمد باقر علیه السلام در این عالم را می‌توان به دو قسمت مهم دسته‌بندی کرد؛ بخش اول آن، دورانی قبل از امامت آن حضرت است که امام سجاد علیه السلام نیز در مدینه زندگی می‌کردند. این دوران در سایه آرامش و حضور پدر بزرگوارشان طی شد. اما دوره دوم از زمانی شروع شد که امام سجاد علیه السلام به شهادت رسیدند. از آن زمان بود که امام محمد باقر علیه السلام عهده‌دار منصب امامت شدند و در این دوران تبلیغ و فعالیت‌های آن حضرت بسیار گسترش پیدا کرد.

از آنجایی که دوران زندگی آن حضرت فشارها از سوی دستگاه حکومت بر ائمه اطهار علیهم السلام و شیعیان کمتر شده بود، فرصت مغتنمی فراهم شده بود تا اسلام و شیعه به‌طور جدی ترویج شود و پیام اسلام به اقصی نقاط جهان برسد، به همین علت بود که امام محمد باقر علیه السلام نمایندگانی از میان شیعیان مخلص و وفادار تعیین می‌فرمودند و آن‌ها را به سرزمین‌های دور می‌فرستادند تا ضمن ترویج اسلام، پاسخ‌گوی نیازهای مادی و معنوی مردم باشند.

فرصتی که اغتشاش داخلی حکومت برای مسلمانان ایجاد کرد

چطور چنین فرصتی برای امام محمد باقر علیه السلام فراهم شده بود؟

به این علت که دولت اموی بر اثر قیام امام حسین علیه السلام به‌شدت ضعیف شده بود و در حال انقراض و نابودی بود، در عین حال مردم سرزمین ایران که در فشار حکومت اموی بودند و این فشارها به‌دلیل دوستی آن‌ها با اهل‌بیت علیهم السلام صورت می‌گرفت، علیه حکومت اموی شورش می‌کردند،

به‌عبارت دیگر در زمان آن حضرت انتقال قدرت از بنی‌امیه به بنی‌عباس اتفاق افتاد. این نوع انتقال قدرت با کشمکش‌ها و درگیری‌هایی در دستگاه حکومت همراه بود که آن‌ها را از مقام امام محمد باقر علیه السلام منصرف می‌کرد و توجه کمتری به روایت‌ها و فعالیت‌های آن حضرت داشتند، به این ترتیب امام باقر علیه السلام بر اساس دریافتی که از معادن علم و دانش الهی داشتند، به جبران آن صدساله که علوم الهی به‌روی مردم بسته نگه داشته شده بود برخاسته از آن علوم برای مردم گفتند و آن‌ها را از منابع علم اصیل اسلامی بهره‌مند کردند. آن حضرت با واسطه پدر خود روایت‌های مستند از پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله را دریافت کرده بودند و در این زمان آن‌ها را برای مردم بازگو می‌کردند، به این صورت بود که روایت‌های نبوی میان مردم گسترش پیدا می‌کرد و حقانیت ائمه اطهار علیهم السلام بازگو و آشکار می‌شد.

علومی که راهگشای مردم در طول تاریخ شد

حتی گاهی آن حضرت بدون واسطه اینکه روایتی را از پدر بزرگوار خود دریافت کنند، به این دلیل که به منابع علم الهی متصل بوده‌اند، روایت‌های مستقیمی از نبی مکرم اسلام عنوان می‌کردند و می‌فرمودند: قال رسول الله صلی الله علیه و آله، به این معنا که ایشان به معدن علم وصل بوده و نیازی برای داشتن واسطه برای آگاهی از روایت‌های نبی خدا نداشته‌اند.

در عین حال این روایت‌ها و علوم الهی را برای مردم تشریح و تحلیل می‌کردند تا بهتر و عمیق‌تر مطالب را درک کنند و به خاطر بسپارند، بر همین اساس بود که امام محمدبن علی علیه السلام، «باقرالعلوم» به‌معنای «شکافنده علم‌ها» گفته می‌شود و روایت‌های آن حضرت راهگشای مردم در طول تاریخ بوده است.

درنتیجه حکومت فرصتی به دست نمی‌آورد تا بتواند در برابر فعالیت‌های امام علیه السلام قد علم کند و یا شیعیان را بیش از آن تحت فشار بگذارد، چراکه اصل حکومت در معرض نابودی و انحلال قرار گرفته بود. امام علیه السلام نیز از همین فرصت به‌دست‌آمده، بهترین استفاده را بردند و در راه تبلیغ و ترویج اسلام و پیام‌های رسول اکرم صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام و نیز پدران بزرگوار خود علیهم السلام بسیار تلاش کردند به‌اندازه‌ای که امروز هزاران حدیث از قول آن حضرت بیان شده و در دسترس ما قرار گرفته است.

لقبی که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به امام پنجم دادند

لقب باقرالعلوم را چه‌کسی به امام محمدبن علی علیه السلام داد؟

لقب باقرالعلوم به‌معنی شکافنده دانش‌ها و استخراج‌کننده عمق و کنه علوم، لقبی است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله به آن حضرت دادند، درواقع رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که ائمه بعد از خود را یک به یک معرفی می‌کردند و صفات و ویژگی‌های هر یک را بیان می‌فرمودند، به ویژگی‌های شخصیتی و علم فراوان امام محمدبن علی علیه السلام اشاره کردند و ایشان را باقرالعلوم خواندند، چراکه ایشان دانش‌های الهی را به‌طور دقیق، موشکافانه و صحیح بیان می‌فرمودند و اوج و نهایت علوم را مشخص می‌کردند. مردم نیز وقتی با آن حضرت آشنا می‌شدند و شاهد سخنان گران‌بها و ارزشمند ایشان بودند، دلیل این لقب را متوجه می‌شدند که آن حضرت باقرالعلوم هستند.

البته کنیه امام محمد باقر علیه السلام، ابوجعفر است، چراکه فرزند ایشان امام جعفر صادق علیه السلام هستند و ایشان با این کنیه نیز شناخته می‌شوند، در روایت‌ها نیز گاهی به این کنیه اشاره شده است.

افرادی که در محضر امام علیه السلام به درجه‌های بالای علمی رسیدند

اشاره کردید که امام محمد باقر علیه السلام افرادی را به‌عنوان نمایندگان خود به‌سوی مردم می‌فرستادند، آیا مشخص است که این افراد چه‌کسانی بودند؟

از آنجایی که در دوران امام محمد باقر علیه السلام فرصت خوبی برای ترویج و تبلیغ اسلام حقیقی فراهم شده بود، شیعیان هم فرصت فعالیت پیدا کرده بودند. در تاریخ نوشته شده است شیعیان مؤمن و مخلص در آن دوران زیاد بودند به‌خصوص اینکه جمعی از آن‌ها به‌دلیل فضای بازی که ایجاد شده بود، از سرزمین‌های خود هجرت کرده و به مدینه آمده بودند تا در خدمت امام محمد باقر علیه السلام از علم و دانش آن حضرت بهره‌مند شوند، به همین علت شیعیان دانشمند میان یاران آن حضرت بسیار است.

در این میان چند نفر به‌عنوان مخلص‌ترین، باوفاترین و دانشمندترین یاران امام محمد باقر علیه السلام نام برده شده‌اند؛ افرادی مانند ابوبصیر اسدی، زرارةبن اعین، فضیل‌بن یسار، محمدبن مسلم طائفی و بریدبن معاویه عجلی. جالب این است که حتی جابربن حیان که به‌عنوان پدر علم شیمی در دنیا مشهور است، شاگرد امام علیه السلام بوده و از ایشان درس‌های علمی، فقهی و اسلامی بسیاری آموخته است.

اعتراف عام و خاص به درجات والای امام محمد باقر علیه السلام

در این میان، رویکرد سایر افراد و مردمی غیر از شیعیان نسبت به آن حضرت چگونه بود؟

امام محمد باقر علیه السلام از نظر ژرف‌نگری در موضوعات فکری و شکوه موقعیت علمی و دانشی، هم در فقه و عقاید و تفسیر قرآن و حدیث و هم در زمینه‌های معرفتی، نسبت به دیگران در مرتبه بسیار بالایی قرار داشتند که نظیر ایشان را فقط می‌توان میان ائمه اطهار علیهم السلام پیدا کرد، به‌عنوان مثال گفته شده که یک نفر از عبدالله‌بن عمر خطاب سؤالی کرد که او نتوانست جواب آن را بدهد. آن مرد را نزد امام محمد باقر علیه السلام بردند و او سؤال خود را از آن حضرت پرسید. امام علیه السلام جواب او را فرمودند و وقتی آن پاسخ را به عبدالله گفت، او گفت که: "آن‌ها از خانواده‌ای اندیشمند و دانا هستند."

درواقع همه به علم و دانش گسترده ائمه اطهار علیهم السلام اعتراف می‌کردند و این موضوعی نیست که تنها شیعیان بر آن تأکید داشته باشند، در منابع بسیاری به درجات علمی والای آن حضرت اشاره شده است.

بهره‌برداری از قالب علم و دانش در بیان معارف اسلامی

می‌دانیم که حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام برای بیان معارف والای الهی و اسلامی، مسیر دعا و مناجات را برگزیده بودند و عمدتاً از این طریق معارف دینی را به مردم آموزش دادند، سیره امام محمد باقر علیه السلام در این زمینه چطور بود؟

امام سجاد علیه السلام به این علت قالب دعا و مناجات را انتخاب کرده بودند که بعد از قیام جان‌سوز عاشورا و شهادت مظلومانه امام حسین علیه السلام، دل‌های مردم را آماده درک معارف می‌دانستند ولی باید از بعد عاطفی وارد می‌شدند تا این معارف بهتر و مؤثرتر واقع شود، درنتیجه آن امام بزرگوار از قالب دعا و مناجات استفاده کردند.

پس از شهادت ایشان و آغاز امامت امام محمد باقر علیه السلام، اوضاع کمی تغییر کرده بود. مردم بر اثر آموزه‌های امام سجاد علیه السلام به درک خوبی از اسلام رسیده بودند و حالا وقت آن بود که امام از قالب علم و دانش بهره ببرند. از آن زمان زمینه‌های علمی و توسعه دانش حقیقی و ناب اسلام گسترش پیدا کرد و امام محمد باقر علیه السلام در این زمینه اقدامات بسیار مؤثری را انجام دادند.

البته آن حضرت حرکات و اقدامات خود را در تمام مدت 19 سال امامت، بر اساس شرایط سیاسی و اجتماعی انجام می‌دادند، درواقع مترصد اوضاع سیاسی بودند و از آن به‌نفع اسلام بهره می‌بردند، به این ترتیب بر اثر آموزه‌های آن حضرت بنیان‌ها و شالوده فکری جمعیت زیادی از مردم در طول تاریخ احیا و اصلاح شد و این آموزه‌ها میان انسان‌های هشیار و مؤمن قرن‌های مختلف مورد بهره‌برداری قرار گرفت.

منبع:تسنیم