ریشه همه بدبینی‌ها در کلام و سیره امام باقر

عقیق:همزمان با ۷ ذی‌الحجه سالروز شهادت امام پنجم شیعیان امام محمد باقر (ع) نگاهی می‌اندازیم به سیره آن حضرت در موضوع بی‌اعتمادی و بد‌بینی در جامعه.

امامان معصوم (علیهم السلام) از هر کوششی برای هدایت بندگان فروگذار نمی‌کردند و گاهی در مقام اِبشار و گاهی نیز در مقام اِنذار مطالبی را بیان می‌فرمودند و پرده از حقایقی بزرگ بر می‌داشتند تا چراغ راهی باشند برای هدایت انسان‌ها. خصلت‌های نیکو و رفتارهای درست را به صورت جزئی بیان می‌نمودند و با تبیین درست آن موجبات هدایت واقعی انسان را فراهم می‌کردند.

توجه به اموری به ظاهر ساده ولی بسیار تأثیرگذار که فطرت انسان را بیدار می‌کند و از درون او را آماده حرکت رو به جلو می‌نماید به فراوانی در بیانات امامان معصوم (ع) یافت می‌شود. وقتی پای درس امام باقر (ع) که در گسترش فرهنگ هدایت‌گر اهل بیت (ع) سرآمد روزگار خود بود می‌نشینیم، متوجه می‌شویم که بسیاری از نیازهای کنونی جامعه بشری را در آن زمان پاسخ گفته‌اند که ذکر آنها از اهمیت بالایی برخوردار است. در این روزهایی که جوامع گوناگون دچار آسیب‌هایی از جمله بدبینی، بی‌اعتمادی و عدم اطمینان به یکدیگر شده‌اند، جای آن هست که درمان این مشکل را از این امام بزرگوار طلب نماییم.

ریشه بی اعتمادی‌ها در ظلم، خیانت و عدم صداقت است. امام باقر (ع) در دو فراز ابتدایی وصیت پنجگانه‌ای که به جناب جابر دارد به زیبایی به این موارد اشاره می‌کند و می‌فرماید: «أُوصِیکَ بِخَمْسٍ إِنْ ظُلِمْتَ فَلاَ تَظْلِمْ وَ إِنْ خَانُوکَ فَلاَ تَخُنْ ... ؛[۱] وصیت می‌کنم تو را به ۵ چیز؛ اگر مورد ظلم قرار گرفتی خود ظلم نکن و اگر به تو خیانت کردند، تو خیانت نکن ...» دقت در این حدیث گهربار به ما نکته‌ای ارزنده را یادآور خواهد شد و آن نکته ارزنده این است که حل بسیاری از این آلودگی‌هایی که در جامعه وجود دارد به خود ما بازگشت دارد؛ به این بیان که ممکن است در جامعه‌ای افرادی دروغ بگویند، یا خیانت کنند و یا ظلمی از آنها صادر شود، برای درمان این مشکلات و گسترش نیافتن آن، راه چاره در این است که هر فردی از خودش شروع کند، اگر ظلمی به او روا داشته شد خودش اهل ظلم کردن نشود و اگر به او خیانتی شد، خودش اهل خیانت نشود.

تنها راه اصلاح جامعه، شروع از خودمان است وقتی من از خودم شروع کردم و راهِ این‌گونه مشکلات را بر خودم بستم امید به آن دارم که بتوانم بر جامعه نیز تأثیرگذار باشم. در این فضا انسان‌هایی که خودشان نیز دچار مشکلاتی از قبیل ظلم، خیانت و عدم صداقت هستند وقتی با یک فرد درست‌کار، امین و صادق مواجه می‌شوند هم خودشان را جمع خواهند کرد و هم اگر تصمیمی به تغییر خودشان داشته باشند، شوق و ذوق این تغییر در وجودشان افزایش پیدا خواهد کرد.

کسی در درستی این نکته که برای تغییر نگاه جامعه باید کار را از خودمان شروع کنیم شکی ندارد اما برای اینکه در انجام آن ثابت قدم بمانیم باید نکاتی را رعایت کنیم که آن نکات را نیز می‌توان از کلام امام باقر (ع) نیز استفاده نمود که مهمترین این موارد را در ادامه بیان می‌کنیم.

به حمد و ثنای دیگران دل‌خوش و از لعن و نفرین‌شان نیز ناراحت نباش

گاهی انسان به سبب امورات ظاهری مورد تحسین اطرافیان قرار می‌گیرد و این تحسین او را از پرداختن واقعی به خالص کردن خود باز می‌دارد و به مقداری اندک از تغییر و خوب بودن رضایت می‌دهد که این مسأله یکی از اصلی‌ترین کمین‌گاه‌هایی است موجب هلاکت انسان می‌گردد؛ در سمت مقابل نیز گاه حرف‌هایی ناخوشایند زده می‌شود که سبب رفتارهای غضبناک از جانب فرد می‌شود که این نیز کمین‌گاه دیگری است برای لغزش و هلاکت انسان.

امام باقر (علیه السلام) در ادامه توصیه‌هایش به جناب جابر بر این موارد دست می‌گذارد و به زیبایی آن را بیان می‌دارد و می‌فرماید: «وَ إِنْ کُذِّبْتَ فَلاَ تَغْضَبْ وَ إِنْ مُدِحْتَ فَلاَ تَفْرَحْ وَ إِنْ ذُمِمْتَ فَلاَ تَجْزَعْ - وَ فَکِّرْ فِیمَا قِیلَ فِیکَ فَإِنْ عَرَفْتَ مِنْ نَفْسِکَ مَا قِیلَ فِیکَ فَسُقُوطُکَ مِنْ عَیْنِ اَللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ عِنْدَ غَضَبِکَ مِنَ اَلْحَقِّ أَعْظَمُ عَلَیْکَ مُصِیبَةً مِمَّا خِفْتَ مِنْ سُقُوطِکَ مِنْ أَعْیُنِ اَلنَّاسِ ...؛[۲] اگر تکذیب شدی خشمناک مشو و اگر مدح و ستایشت کردند شاد مشو و اگر نکوهش شدی، ناراحت مشو (و ناله ات بلند نشود) بلکه در آنچه درباره‌ی تو گفته می‌شود بیندیش، اگر دیدی آن چه درباره تو گفته شده در تو هست بدان که افتادن تو از چشم خداوند عزّ و جلّ بر اثر خشمگین شدنت از حقیقت، مصیبتش برای تو بزرگتر از مصیبتی است که می‌ترسی از چشم مردم بیفتی ... »

خلاصه این توصیه‌های گهربار این است که انسان در امور خودش به جای رضایت مردم به دنبال رضایت الهی باشد. شخصی که رضایت خدا برایش اصل باشد حتماً در مسیر حق قرار دارد و در اصلاح جامعه نیز نقش مؤثری دارد.

در حالی که خود را رها کرده‌ای عیب‌جوی مردم نباش

گاهی این غفلت از این جنس نیست که مردم درباره فرد چه می‌گویند بلکه گاه این غفلت از این بابت است که انسان خود را رها کرده است و فقط دیگران را دارای عیب می‌بیند؛ این بیان عیب حتی اگر درست هم باشد چون در مقام عمل تغییر از خود فرد شروع نشده است راه به جایی نخواهد برد. رها کردن خود و چسبیدن به دیگران و مطالبه از آنها در نگاه امام باقر (علیه السلام) موجب ایجاد شدیدترین حسرت‌ها در روز قیامت خواهد شد آنجا که بیان می‌فرمایند: «إنَّ أشَدَّ النّاسِ حَسرَةً یَومَ القِیامَةِ عَبدٌ وَصَفَ عَدلاً ثُمَّ خالَفَهُ إلى غَیرِه؛[۳] حسرت مندترین مردم در روز قیامت ، بنده اى است که سخن از عدالت گوید و با دیگران خلاف آن عمل کند.»

در یک جمله باید بگوییم که ریشه بدبینی‌ها در جامعه به عمل ما بازگشت دارد که هر کس به نوبه خود می‌تواند در گسترش یا جمع کردن آن نقش اساسی داشته باشد.

نویسنده: مصطفی راهی

۱. بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، ج۷۵، ص۱۶۲، انتشارات دار احیاء التراث العربی، بیروت.
۲. همان.
۳. همان، ص۱۷۹.

منبع:فارس