عقیق: خداوند متعال انسان را خلق کرد و زمینه را برای رسیدن او به کمال و سعادت ابدی فراهم ساخت. برای دستیابی به این مهم باید از مسیر حق و حقیقت عبور کرد و در این میان خداوند متعال مسیر حق را به بندگان نشان داده است: «إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا »؛[۱] «ما راه را به او نشان دادیم یا سپاس گزار خواهد بود یا ناسپاس».
از آنجایی که حق و باطل همیشه در مقابل یکدیگر قرار دارند و شیطان به عنوان دشمن قسم خورده، بزرگترین مانع برای دستیابی انسان به حق است: «قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ »؛[۲] «شیطان گفت که چون تو مرا گمراه کردی من نیز البته در کمین بندگانت در سر راه راست تو مینشینم».
از این رو در تقابل بین حق و باطل که تشخیص حق، برای برخی مردم مشکل است و میتواند گمراهی را برای آنان به دنبال داشته باشد، دین اسلام راهکارهای متنوعی جهت تشخیص حق و حقیقت ارائه داده است که یکی از مهمترین آنها، مناظره است.
معنای مناظره
مناظره در لغت به معنای «مباحثه کردن درباره حقیقت و ماهیت چیزی، یا با هم سوال و جواب کردن» است .[۳] بوعلی سینا در تعریف اصطلاحی مناظره میگوید: «مناظره از نظر گرفته شده است، پس هدف از آن بحث درباره دو رأی متقابل متکفل است، یعنی آنکه، هر یک از دو مخاطب، متکفل یکی از آن دو رأی گردد، تا برای هریک از ایشان، فرد مُحق آشکار شود و دومی او را در راه صواب یاری کند. پس هدف این دو نیز چیزی جز حصول علم نباشد ».[۴]
مناظره در سیره حضرت زهرا سلاماللهعلیها
تمام سفیران هدایت از پیامبران گرفته تا اوصیای ایشان، از مناظره جهت اثبات حق استفاده کردهاند و اهل بیت علیهمالسلام نیز بارها از این راهکار بهره بردهاند .[۵] حضرت زهرا سلاماللهعلیها نیز به عنوان مادر بزرگترین حجتهای الهی برای اثبات حق، مناظرات متعددی داشتهاند که در این مجال تنها به یکی از آنها اشاره میکنیم:
امام عسکری علیهالسّلام مناظره مادر خود را چنین بیان فرمودند: «قَالَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا السَّلاَمُ وَ قَدِ اِخْتَصَمَ إِلَیْهَا اِمْرَأَتَانِ فَتَنَازَعَتَا فِی شَیْءٍ مِنْ أَمْرِ اَلدِّینِ إِحْدَاهُمَا مُعَانِدَةٌ وَ اَلْأُخْرَی مُؤْمِنَةٌ فَفَتَحَتْ عَلَی اَلْمُؤْمِنَةِ حُجَّتَهَا فَاسْتَظْهَرَتْ عَلَی اَلْمُعَانِدَةِ فَفَرِحَتْ فَرَحاً شَدِیداً فَقَالَتْ فَاطِمَةُ إِنَّ فَرَحَ اَلْمَلاَئِکَةِ بِاسْتِظْهَارِکِ عَلَیْهَا أَشَدُّ مِنْ فَرَحِکِ وَ إِنَّ حُزْنَ اَلشَّیْطَانِ وَ مَرَدَتِهِ بِحُزْنِهَا عَنْکِ أَشَدُّ مِنْ حُزْنِهَا »؛[۶] «روزی دو زن که با هم در مسألهای مذهبی اختلاف داشتند به خدمت حضرت فاطمه علیهاالسّلام رسیده و نظرشان را اظهار نمودند، آنگاه آن حضرت علیهاالسّلام دلیل و برهان خود را مطابق عقیدۀ آنکه اعتقادش صحیح و ادّعایش درست بود اقامه نمود، و پس از مشاهدۀ سرور و خوشحالی زن مؤمنه به او فرمود: خوشحالی فرشتگان به سبب ظهور و غلبۀ حقّ، بیش از شادی تو بوده، و حزن و اندوه شیطان و یارانش بیش از حزن و اندوه آن زنی است که در عقیدۀ باطل خود مغلوب شد».
پاداش مناظره
اینگونه مناظره در راستای روشن ساختن مسیر حق، بدون پاداش نخواهد بود و پروردگار عالم پاداشی بزرگ و بایسته را برای آن قرار داده است. امام عسکری علیهالسلام، پاداش حضرت فاطمه سلاماللهعلیها را چنین توصیف کردهاند: «إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لِلْمَلاَئِکَةِ أَوْجِبُوا لِفَاطِمَةَ بِمَا فَتَحَتْ عَلَی هَذِهِ اَلْمِسْکِینَةِ اَلْأَسِیرَةِ مِنَ اَلْجِنَانِ أَلْفَ أَلْفِ ضِعْفٍ مِمَّا کُنْتُ أَعْدَدْتُ لَهَا وَ اِجْعَلُوا هَذِهِ سُنَّةً فِی کُلِّ مَنْ یَفْتَحُ عَلَی أَسِیرٍ مِسْکِینٍ فَیَغْلِبُ مُعَانِداً مِثْلَ أَلْفِ أَلْفِ مَا کَانَ لَهُ مُعَدّاً مِنَ اَلْجِنَانِ »؛[۷] پروردگار به فرشتگان دستور میدهد به جهت این عمل برای فاطمه هزار برابر آنچه تهیّه دیده بودم مهیّا کنند و این قانونی است همیشگی برای هر که موجبات پیروزی و غلبۀ بندهام را [بر معاند و ناصب] فراهم کند».
فایده مناظره
یکی از بهترین راهکارها در راستای جهاد تبیین و تمییز بین جبهه حق و باطل، به قطع و یقین «مناظره» است که ثمرات و برکات بسیاری دارد. بعنوان نمونه میتوان به اطمینان قلبی و ثبات قدم جبهه حق، هدایت گمراهان و اتمام حجت ایشان، اشاره کرد. علما و اندیشمندان بزرگ اسلامی به تبعیت از انبیا و امامان علیهمالسلام به این راهکار اهتمام ویژه داشته و دارند.
پینوشت:
[۱] انسان، آیه ۳.
[۲] اعراف، آیه ۱۶.
[۳]. دهخدا، علیاکبر، لغتنامه، مؤسسه دهخدا، تهران، بیتا، ذیل واژه مناظره.
[۴]. ابن سینا، الشّفاء (منطق)، ج ۱، ص ۱۵۱۶، قاهره، وزاره التّربیه و التعلیم، ۱۳۷۵ ق.
[۵]. مراجعه شود به کتاب احتجاج.
[۶]. طبرسی،