آیا شب قدر قبل از نزول قرآن کریم هم وجود داشت؟

عقیق:در میان تمام شب‌های سال، یک شب از ماه مبارک رمضان به عنوان شب قدر شناخته می‌شود. این شب، برترین شب‌های سال و لحظات آن مهم‌ترین لحظات عمر انسان‌ها به حساب می‌آید. در مورد اهمیت این شب مطالب مهمی در میان آیات قرآن کریم و همچنین روایت‌ها و حدیث‌های رسیده از ائمه اطهار علیهم السلام وجود دارد که نشان از قدر و منزلت آن دارد. آن‌طور که آیه‌های قرآن کریم و حدیث‌های امامان معصوم علیهم‌السلام مشخص است، شب قدر از اولین روز خلقت جهان برقرار بوده و در بین مردم ابتدای تاریخ هم از زمان حضرت آدم علیه السلام، شبی به نام شب قدر وجود داشته است. همان‌طور که ماه مبارک رمضان در بین امت‌های پیشین بوده و این ماه مبارک تا آخر دنیا برقرار خواهد بود.

در گفت‌وگویی که با حجت‌الاسلام علی حیدری، پژوهشگر و نویسنده دینی، انجام داده به بررسی برخی از پرسش‌های متداول در خصوص شب قدر و نزول قرآن کریم پرداختیم. آن‌طور که این کارشناس قرآنی توضیح می‌دهد، طبق تفاسیر قرآن کریم و برداشت‌هایی که از احادیث ائمه اطهار علیهم السلام داریم، به نظر می‌رسد که احتمال دارد علت مخفی بودن شب قدر در بین همه شب‌های ماه مبارک رمضان آن باشد که مردم توجه بیشتری نسبت به این شب عظیم داشته باشند و منزلت و عظمت آن را درک کنند. به همین دلیل بیشتر تلاش می‌کنند تا از لحظه لحظه آن استفاده کنند. از سوی دیگر وقتی ندانیم که شب قدر، کدام یک از شب‌های ماه مبارک است، در تمام شب‌های این ماه از گناه پرهیز داریم و سعی می‌کنیم اعمال عبادی را به‌جا بیاوریم. در حالی که اگر زمان دقیق آن را می‌دانستیم، شاید تا این اندازه حرمت شب‌ها را نگه نمی‌داشتیم. اگر احادیث و روایات رسول خدا صلی‌الله علیه و آله و ائمه معصوم علیهم السلام را هم به درستی بررسی کنیم متوجه می‌شویم که آن بزرگان به طور دقیق زمان شب قدر را تعیین نکرده‌اند و برای ما معلوم نیست که کدام شب از ماه رمضان، شب قدر است. اما اگر سیره و سبک زندگی آن بزرگان را مورد بررسی قرار بدهیم، می‌توان به طور تقریبی زمان شب قدر را به دست آورد. نمونه آن مطلبی است که علامه مجلسی رحمةالله در کتاب بحارالانوار نوشته و اشاره کرده که رسول خدا صلی‌الله علیه و آله شب قدر را بزرگ داشته و به آن توجه داشتند. او اشاره کرده که آن حضرت در شب‌های دهه سوم ماه مبارک رمضان عبادت‌های بیشتری نسبت به سایر شب‌های سال داشتند. این مطلب مشخص می‌کند که گویا شب قدر در دهه سوم ماه رمضان قرار دارد.

مفهوم معنوی شب قدر

برای آشنایی با حکمت‌های نهفته در شب قدر، اولین سؤال این است که عنوان قدر از کجا و به چه منظور بر شب قدر گذاشته شده است؟

مفهوم قدر در لغت، تقدیر و اندازه‌گیری هر چیزی را می‌رساند. شب قدر هم به این علت این عنوان را دارد که در این شب، اندازه‌گیری صورت می‌گیرد. به این مفهوم که خداوند تعالی همه رویدادهایی که قرار است در طول یک سال آینده روی بدهد، تقدیر می‌فرماید.

چه رویدادهایی؟

اموری مثل زندگی افراد یا اینکه چه کسانی قرار است در طول این یک سال، یعنی شب قدر امسال تا شب قدر سال آینده از دنیا بروند. همچنین سعادتمندی و یا شقاوتمندی افراد و میزان آن برای یک سال آینده تعیین می‌شود. رزق هم از امور مقدر در این شب است که مورد اندازه‌گیری قرار می‌گیرد.

دلیل مخفی بودن شب قدر

یکی از ابهاماتی که هنوز هم برای مردم مطرح است، این است که چرا شب قدر مخفی است و زمان دقیق آن را نمی‌دانیم؟ آیا بهتر نبود که افراد زمان دقیق این شب را می‌دانستند؟

شب قدر تنها موردی نیست که در دین اسلام به صورت مخفیانه مطرح شده است و رمزی در آن است. امور دیگری هم اینگونه هستند و همه این‌ها حکمتی دارد که تنها خدای متعال و اولیا و انبیای الهی علیهم السلام از آن آگاهی دارند. به عنوان مثال خداوند اسم اعظم خود را از مردم پنهان نگه داشته تا بندگانش همه اسماء الهی را محترم بدانند. به همین صورت شب قدر را هم در بین همه شب‌های ماه رمضان مخفی نگه داشته تا انسان‌ها حرمت تمام شب‌های این ماه را حفظ کنند.

در واقع شب قدر به عنوان یکی از اسرار بزرگ الهی مطرح است ولی با این وجود، می‌دانیم که این شب در یکی از شب‌های ماه مبارک رمضان قرار دارد. این را از آیات قرآن کریم و احادیث رسیده از ائمه اطهار علیهم السلام می‌توان به دست آورد و درک کرد.

آیات قرآن در خصوص شب قدر

کدام آیات قرآن بر قرار گرفتن شب قدر در ماه رمضان دلالت دارند؟

با وجود اینکه در آیات قرآن کریم هیچ آیه‌ای عنوان نشده که به طور دقیق و مشخص شب قدر را تعیین کند و بگوید کدام شب از سال، این عظمت را دارد ولی از جمع‌بندی و در کنار هم قرار دادن تعدادی از آیات قرآن کریم می‌توان به این نتیجه مهم رسید که این شب قطعاً در ماه رمضان واقع شده است. در حقیقت دلیل قطعی برای قرار گرفتن شب قدر در ماه مبارک رمضان، آیه‌های قرآن کریم است.

از یک سو خدای متعال در سوره مبارکه دخان در خصوص نزول قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیلَةٍ مُّبَارَکةٍ؛ ‏ما قرآن را در شب پرخیر و برکتی فرو فرستاده‌ایم.» از این آیه مشخص می‌شود که قرآن کریم به طور کامل در یک شب بر وجود مبارک پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله نازل شده است.

از سوی دیگر در آیه 185 از سوره مبارکه بقره نیز می‌فرماید: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ؛ ماه رمضان است که قرآن در آن نازل شده است.» این آیه شریفه هم نشان می‌دهد که قطعاً قرآن کریم در ماه مبارک رمضان نازل شده است.

در عین حال خدای متعال در آیه اول از سوره مبارکه قدر می‌فرماید: «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْرِ ؛ ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم.» از مجموع این آیات شریفه به دست می‌آید که قرآن کریم در شب قدر، که شبی از شب‌های ماه مبارک رمضان است بر قلب مبارک نبی مکرم اسلام صلی‌الله علیه و آله نازل شده است.

با این توضیحات، هنوز هم رمز پنهان بودن شب قدر را نمی‌دانیم.

در این مورد احتمالاتی داده شده است. از یک طرف طبق تفاسیر قرآن کریم و برداشت‌هایی که از احادیث ائمه اطهار علیهم السلام داریم، به نظر می‌رسد که احتمال دارد علت مخفی بودن شب قدر در بین همه شب‌های ماه مبارک رمضان آن باشد که مردم توجه بیشتری نسبت به این شب عظیم داشته باشند و منزلت و عظمت آن را درک کنند. به همین دلیل بیشتر تلاش می‌کنند تا از لحظه لحظه آن استفاده کنند.

از سوی دیگر وقتی ندانیم که شب قدر، کدام یک از شب‌های ماه مبارک است، در تمام شب‌های این ماه از گناه پرهیز داریم و سعی می‌کنیم اعمال عبادی را به جا بیاوریم. در حالی که اگر زمان دقیق آن را می‌دانستیم، شاید تا این اندازه حرمت شب‌ها را نگه نمی‌داشتیم.

لزوم توجه به شب‌های دهه سوم ماه رمضان

درست است، اما معمولاً ما، مسلمان‌ها، همه شب‌های ماه رمضان را قدر نمی‌گیریم و بیشتر بر شب‌های 19، 21 و 23 ماه مبارک رمضان توجه داریم و آن‌ها را به عنوان شب قدر می‌دانیم. آیا حدیثی وجود دارد که اشاره داشته باشد که شب قدر در دهه سوم ماه رمضان قرار دارد؟

اگر احادیث و روایات رسول خدا صلی‌الله علیه و آله و ائمه معصوم علیهم السلام را هم به درستی بررسی کنیم متوجه می‌شویم که آن بزرگان به طور دقیق زمان شب قدر را تعیین نکرده‌اند و برای ما معلوم نیست که کدام شب از ماه رمضان، شب قدر است.

اما اگر سیره و سبک زندگی آن بزرگان را مورد بررسی قرار بدهیم، می‌توان به طور تقریبی زمان شب قدر را به دست آورد. نمونه آن مطلبی است که علامه مجلسی رحمةالله در کتاب بحارالانوار نوشته و اشاره کرده که رسول خدا صلی‌الله علیه و آله شب قدر را بزرگ داشته و به آن توجه داشتند. او اشاره کرده که آن حضرت در شب‌های دهه سوم ماه مبارک رمضان عبادت‌های بیشتری نسبت به سایر شب‌های سال داشتند. این مطلب مشخص می‌کند که گویا شب قدر در دهه سوم ماه رمضان قرار دارد.

آیا تنها شیعیان به دهه سوم ماه رمضان توجه دارند و شب قدر را در آن جست‌وجو می‌کنند؟

خیر. غیر از شیعیان، برادران اهل سنت هم توجه به بزرگداشت دهه سوم ماه رمضان دارند. چون این مطلب که رسول خدا صلی‌الله علیه و آله دهه سوم ماه رمضان را به عبادت بیشتری مشغول بودند، در منابع اهل سنت هم درج شده است.

برکاتی که هر سال تکرار می‌شود

اشاره کردید که شب قدر، زمان نزول قرآن کریم بر قلب مبارک رسول خدا صلی‌الله علیه و آله است. با توجه به اینکه نزول قرآن در یک شب خاص اتفاق افتاده، چرا ما هر سال این شب را احیاء می‌گیریم؟ آیا رحمت‌ها و برکت‌های این شب هر سال تکرار می‌شود؟

بله؛ هرچند که شب قدر با نزول قرآن کریم بر قلب مبارک پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله اهمیت زیادی پیدا کرد، اما این اتفاق به معنی شأن و اهمیت این شب است. درواقع هر سال خیر و برکت‌هایی در شب قدر بر مردم نازل می‌شود و گره کارهای آن‌ها باز می‌شود. به همین علت است که باید هر سال، شب قدر را به دعا و استغفار و مناجات با خدا بگذرانیم تا از رحمت‌های آن بهره‌مند شویم.

نکته قابل توجه این است که در قرآن کریم هم به تکرار شب قدر در هر سال اشاره شده و خداوند در آیه چهارم از سوره مبارکه دخان فرموده است: «فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ؛ در آن شب مبارک هر امر در هم فرو رفته گشایش پیدا می‌کند.» فعل «یفرق» به معنی «گشایش پیدا می‌کند» نشان‌دهنده ادامه داشتن این شب در طول تاریخ است. پس هر سال که شب قدر می‌رسد، امور گره خورده و در هم فرو رفته به رحمت و لطف خدا گشایش پیدا می‌کند.

آیا این مطلب به آن معناست که شب قدر قبل از نزول قرآن کریم هم وجود داشته است؟

بله. در میان آیات قرآن و روایت‌های اسلامی مطالبی دیده می‌شود که نشان می‌دهد این شب از ابتدای خلقت وجود داشته و پیامبران خدا علیهم السلام به این موضوع اشاره کرده و وجود آن را به مردم گوشزد کرده‌اند.

یک سؤال دیگر هنوز برای ما مطرح است. اینکه عبارت «شب قدر» داریم و گاهی هم «شب‌های قدر» را به کار می‌بریم. به عبارت دیگر با توجه به اینکه قرآن کریم در یک شب با عنوان «لیلةالقدر» یا «شب قدر» نازل شده، چرا ما شب‌های نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه مبارک رمضان را به عنوان شب قدر احیاء می‌گیریم و اعمال مخصوص یک شب خاص را در هر سه شب انجام می‌دهیم؟

همان‌طور که اشاره شد زمان دقیق شب قدر در آیات قرآن مشخص نشده و برای تعیین زمان دقیق آن باید به روایت‌های اسلامی مراجعه کنیم. در این مورد باید توجه داشته باشیم که در حدیث‌های نقل از آن بزرگان، شب قدر مردد میان شب‌های 19، 21 و 23 ماه رمضان است.

البته در بعضی دیگر از روایت‌ها، مردد میان شب 21 و 23 بوده و از طرف دیگر آن‌طور که از تعدادی از روایت‌ها و حدیث‌ها مشخص می‌شود، احتمال شب قدر بودن شب بیست و سوم را می‌توان تقویت کرده و معتبر دانست. چون تهجد و عبادت‌های پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام در این شب بیشتر از همیشه بوده و دیگران را هم به این کار تشویق می‌کردند.