«شعر فاطمی» و هزار حرف نگفته

ما مُدعیان تو را صنم می‌خوانیم!
بانوی مقیم شهر غم می‌خوانیم

نامی ز تو بر زبان ما می‌چرخد
ما از تو چه اندک و چه کم می‌دانیم!

با بازخوانی کارنامه شعر فاطمی به سهولت در می‌یابیم که بیش از 90 درصد این سروده‌ها لهجه‌ای صرفاً توصیفی دارند و در چهار محور زیر خلاصه شده‌اند:

1 – ماجرای فدک

2 – داستان «دیوار و در»

3 – بیت الاحزان

4 - مزار پنهان حضرت زهرا(س)

در حالی که پرداختن صرف به این موضوعات، ارائه تصویر محو، نیم‌رخ، و ناقص از بانوی بزرگواری است که به تعبیر حضرت قرآن «کوثر کثیر» است و سوره‌ها و آیات شریفه زیر در شأنش نازل شده است:

«سوره کوثر: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ، إِنَّا أَعْطَیْنَاكَ الْكَوْثَرَ، فَصَلّ‏ لِرَبِّكَ وَ انحَرْ، إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَر.»

«سوره انسان یا هل اتی( آیات9-8):« وَ یطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَیٰ حُبِّهِ مِسْكِینًا وَ یتِیمًا وَأَسِیرًا، إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّـهِ لانُرِیدُ مِنكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا.»

«سوره احزاب(آیه تطهیر: 33): إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیرًا.»

«سوره شوری(آیه مودت:23): ذلِکَ الَّذی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی‏ وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فیها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ.»

«سوره آل عمران(آیه مباهله: 61): فَمَنْ حَاجَّکَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبینَ.»

بدیهی است پرداختن مبسوط و کامل به ابعاد مغفول مانده شخصیت حضرت زهرا(س) در شعر فاطمی محتاج نگارش هزاران مقاله و پژوهش است و در حوصله یک یادداشت نمی گنجد. ولی اشاره فهرست وار به بعضی از این ابعاد و شاخصه‌ها امکان پذیر است که به پاره ای از این ویژگی‌ها اشاره می شود: «رونمایی و رمزگشایی از «سبک زندگی فاطمی» با تبیین و تشریح ویژگی های ناگفته ای از قبیل: خودشناسی و خداشناسی، جلوه‌های عبودیت و بندگی، انس با قرآن، عشق به نماز، حقیقت «ام ابیها»یی، همراهی و همدلی با حضرت رسول اکرم(ص) در پاسداری از نهال نوپای اسلام، مبارزه با خرافات، تحریفات و سنت‌های جاهلی، بررسی گفتمان سیاسی – اجتماعی با تحلیل خطبه‌های حکیمانه و جسورانه حضرت، سیمای علمی حضرت با بررسی و تفسیر روایات به یادگار مانده از حضرت، دشمن‌شناسی، حق‌جویی و عدالت‌خواهی، مظلوم‌نوازی و ظالم‌ستیزی( با تبیین این حقیقت که مادر قیام حسینی و حماسه عاشورا حضرت زهرا(س) بوده است)، آزادگی و آزادمنشی، تلاش در مسیر احیای فضیلت‌های اخلاقی و کرامت های انسانی، بازنمایی مهارت‌های ادبی و هنری(از جمله فن خطابه، سخنوری و شاعری)، حضور شجاعانه در صحنه دفاع از امامت و ولایت، تلاش در مسیر احقاق حقوق زنان، الگوی ازدواج فاطمی(امام علی می‌فرماید: با فاطمه(س) ازدواج کردم در حالی که فرشی جز یک پوست گوسفند نداشتیم. بر آن می‌خوابیدیم و روز و شب می‌گذراندیم و خدمتگزاری نیز نداشتیم)، بررسی مدل تربیتی فاطمی با واکاوی لالایی‌های آن حضرت، قناعت و ساده زیستی(زندگی در یک خانه کوچک گِلی کنار مسجد پیامبر)، صبر و شکیبایی در برابر مصائب و سختی‌ها، حجاب و عفاف(رو گرفتن از مرد نابینا)، انفاق و ایثار(که نمونه بارز آن بخشش لباس عروسی به زن فقیر در شب عروسی است)، دستگیری از ایتام و مساکین( حضرت امیر و حضرت فاطمه  سه روز روزه گرفتند و هر سه روز، غذای افطار خود را به یتیم، مسکین و اسیر دادند. تا آنجا که خداوند «سوره هل اتی» را در ستایش از این اقدام ایثارگرانه نازل کرد)، و... .

آری، ابعاد مورد اشاره تنها بخشی از شاخصه‌های شخصیتی حضرت فاطمه زهرا(س) است که با کمال تأسف باید گفت تا کنون به صورت شایسته و بایسته به آنها پرداخته نشده است. برای بیرون آوردن «شعر فاطمی» از بن بست «دیوار و در» و «فدک»، شایسته است جامعه شاعران و ذاکران خاندان رسالت – با دغدغه‌مندی و دانش و بینشی جامع‌تر و گسترده‌تر - از این به بعد به تشریح و تبیین این مؤلفه‌ها بپردازند تا در آینده شاهد ارجمندی و بالندگی هر چه بیش تر شجره طیبه شعر فاطمی باشیم. ان شاءالله.

شعر فاطمی باید «وحدت آفرین» باشد

حنجره شعر فاطمی باید منادی «وحدت» باشد، نه بلندگوی اختلاف و تفرقه و حنجره‌ای برای دمیدن در تنور عصبیت‌های دینی و مذهبی. از این منظر شایسته است که شاعر فاطمی نه تنها به مقدسات اهل تسنن، بلکه به مقدسات سایر ادیان الهی نیز احترام بگذارد.

آموزه‌های وحیانی و قرآنی ما را از دشنام دادن به مقدسات سایر ادیان الهی نهی می‌کند؛ چرا که از نظر اسلام، بی‌احترامی به مقدسات سایر ادیان و فرق اسلامی، شیوه مناسبی برای ارشاد و هدایت دیگران نیست، و آنان را نسبت به دین اسلام و تشیع بدبین و وادار به مقابله به مثل می‌کند. توجه به این اصل از چنان اهمیتی برخوردار است که خداوند در قرآن مسلمانان را حتی از دشنام دادن نسبت به بت‌های مشرکان نهی فرموده است:

«وَلَا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَیْرِ عِلْمٍ كَذَلِكَ زَیَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا یَعْمَلُونَ: به معبود کسانى که غیر خدا را می‌خوانند دشنام ندهید، مبادا آنها(نیز) از روى(ظلم و) جهل، خدا را دشنام دهند/ سوره انعام -108»

علی‌رغم همه این تاکیدات، متاسفانه معدودی از شاعران به خاطر غفلت از این مهم گاهی برای بزرگ کردن معصومین شیعه (علیهم السلام) سایر پیامبران و اولیای الهی را کوچک می‌کنند. مثلاً گاهی حضرت عیسی و حضرت موسی(ع) را غلام پیامبر اکرم(ص) و حضرت مریم (س) را کنیز حضرت زهرا(س) می‌نامند، در حالی که اکثر علما به احترام گذاشتن به مقدسات سایر ادیان تأکید دارند. مقام معظم رهبری نیز بارها در بیانات خویش صریحاً فرموده‌اند: «توهین به مقدسات سایر مذاهب حرام شرعی است». وقتی ما در صلوات بر رسول خدا از عبارت «آل‌ محمد» استفاده می‌کنیم در واقع این عبارت به تمام اولیاء الهی اشاره دارد که پیامبر اکرم(ص) خاتم راه توحیدی آنهاست، و حضرت عیسی و موسی (ع) و همه انبیای الهی و همچنین حضرت مریم (س) نیز در ذیل سلسله نورانی «آل محمد» قرار می‌گیرند که احترام و تکریم آنان واجب است.

طبق احادیث و روایات اسلامی در برتری و سروری پیامبر اکرم(ص) و حضرت زهرا(س) بر سایر انبیاء و اولیا هیچ‌گونه شکی نیست، ولی شایسته‌تر آن است که به منظور حفظ وحدت و پرهیز از دامن زدن و تحریک عصبیت‌های دینی و مذهبی این برتری و سروری را با لحاظ شأن قدسی و ملکوتی حضرت مریم و سایر انبیای الهی و با لهجه‌ای آمیخته به ادب و معرفت دینی و به دور از شائبه وهن بیان کنیم، هم چنان که علامه اقبال لاهوری در بیان برتری حضرت زهرا(س) بر حضرت مریم (س ) به این شیوه سخن گفته است:

مریم از یک نسبت عیسی عزیز
از سه نسبت حضرت زهرا عزیز

همچنین شایسته است در شعر فاطمی از طرح و بزرگ نمایی مسائلی که به اختلافات شیعه و سنی دامن می‌زند شدیداً بپرهیزیم. ذاکران و مداحان اصیل و ارجمند اهل بیت(علیهم السلام) نیز باید برای حفظ وحدت جهان اسلام از شرکت در مراسمی از قبیل جشن«عید الزهراء» و خواندن شعرها و مولودیه‌های تفرقه‌آمیز در این مراسم بپرهیزند. چنان که رهبر فرزانه انقلاب نیز در این مورد صریحاً فرموده‌اند: «آن کسی که ندای تفرقه‌ بین شیعه و سنی را سر می‌دهد و به بهانه‌ مذهب، می‌خواهد وحدت ملی را به هم بزند، چه شیعه باشد و چه سنی، مزدور دشمن است؛ چه بداند، چه نداند. گاهی بعضی‌ها مزدور دشمنند و خودشان نمی‌دانند. آن مرد شیعی هم که می‌رود به مقدسات اهل سنت اهانت می‌کند و دشنام می‌دهد، او هم مزدور دشمن است، ولو نداند که چه می‌کند...حالا به اسم ولایت کارهای خلاف می‌کند، حرف‌های بی‌‌ربط می‌زند در مجالس عام و خاص، وحدت را حفظ کنید. به آن شیعه‌ای هم که از روی نادانی و غفلت، یا گاهی از روی غرض – این را هم سراغ داریم و افرادی را هم از بین شیعیان می‌شناسیم که فقط مسئله‌ شان مسئله‌ نادانی نیست، بلکه مأموریت دارند برای این که ایجاد اختلاف کنند – به مقدسات اهل سنت اهانت می کند، عرض می‌کنم: رفتار هر دو گروه حرام شرعی است و خلاف قانونی است. یک عده‌ای چرا نمی‌فهمند؟ اگر دیدید در جامعه بین شما کسانی هستند که عکس این رفتار می‌کنند، آنها را طردشان کنید؛ مخالفت خودتان را به آنها ابراز و اعلام کنید؛ این‌ها ضرر می‌زنند؛ ضربه می‌زنند. ضربه‌ای به اسلام می‌زنند، ضربه‌ای به تشیع می‌زنند، ضربه‌ای به جامعه‌ی اسلامی می‌زنند.» (بیانات مقام معظم رهبری در اجتماع عظیم مردم کردستان 88/2/22)

برای ارتقاء شعر آیینی، چه باید کرد؟!

در شرایط حساس امروز که گروه‌های تکفیری و داعشی سعی دارند چهره خشنی از دین و ائمه اطهار(ع) ارائه دهند و اسلام را دینی خشونت طلب و  خردستیز معرفی کنند، باید از همه ظرفیت‌های شعر آیینی و فاطمی برای مقابله با چنین ذهنیت های غلطی استفاده کرد. دین اسلام بر پایه خرد و عقلانیت است؛ از این‌رو شایسته است که با زبان فاخر و تاثیرگذار شعر، «جهل ستیزی» و «اندیشه مداری» دین اسلام به نمایش گذاشته شود و ارزش هایی چون صلح، آزادی ، عدالت، مردم داری و ...  که ریشه در آموزه های دینی و قرآنی دارد مورد توجه قرار گیرد. سیره بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری نیز بر فاصله گرفتن از تحجر و اسلام آمریکایی و معرفی اسلام ناب محمدی(ص) است. بی هیچ تردیدی اگر در این مسیر حرکت کنیم، رغبت و گرایش جهانیان به دین اسلام روز به روز افزایش خواهد یافت و توطئه استکباری «اسلام ستیزی» تا همیشه عقیم خواهد ماند.

بهترین و عملی‌ترین راهکار برای ارتقای شعر ارجمند فاطمی، مجهز شدن شاعران و مداحان به دانش و بینش دینی و قرآنی و تربیت مخاطبان دین‌آگاه - حضور شاگردانی از مکتب فقهی امامین باقر و صادق(علیهما السلام) - به حکم تکلیف - در این جلسات است تا همچنان که اشاره شد در مقابل طرح مسائل شبهه‌برانگیز، غالی‌گرانه و خرافی در اشعار بایستند، و قافله شعر دینی و آیینی ما را به سرمنزل رستگاری و عاقبت بخیری برسانند. امید آنکه از این به بعد در جلسات شعر آیینی، در کنار خیل علاقه‌مندان به شعر و ادبیات، شاهد حضور خجسته عالمان دینی نیز باشیم. اگر این مهم تحقق پیدا کند، یقیناً ورق برخواهد گشت و جلسات شعرخوانی و مداحی از این آشفتگی و نابسامانی نجات پیدا خواهد کرد.

مخاطب هوشمند نیز باید سطح مطالبات خود از شعر آئینی و فاطمی را ارتقا دهد و مواخذه ‌گر باشد تا شاعر و مداح شعرهای خوش مضمون و فاخرتری را برای این جلسات انتخاب کند. چرا که در اسلام عنوان شاعر آیینی، عنوانی مقدس است و به شاعرانی اطلاق می‌شود که همچون «کُمِیت و فَرزدَق و دِعبِل»در مقابل بدعت‌ها، خرافات و گزافه‌ها ایستادگی می‌کنند و سیمای اصیل و درخشان دین را به نمایش می‌گذارند. از این‌ رو رسالت شاعر آئینی این است که شعرش مطابق با آموزه‌های قرآنی و معارف دینی باشد. از این منظر شعر فاطمی هم باید تریبونی برای بیان فضایل دینی و حکمت‌های انسان‌ساز و ترویج سبک زندگی فاطمی باشد.

آموزش امر به معروف و نهی از منکر، تبیین و ترویج آموزه‌های اخلاقی و تربیتی زندگی و سیره حضرت فاطمه زهرا(س)، نقد سلوک دینی و پیرایش دین از بدعت، خرافه و گزافه، داشتن موضع نسبت به مسائل جهان اسلام و بی‌تفاوت نبودن در برابر امت اسلامی و مقابله با «اسلام ستیزی» از دیگر اموری است که ضرورت پرداختن به آنها در شعر آیینی و فاطمی به شدت احساس می‌شود – اینچنین باد.