اهمیت و جایگاه «قرض‌الحسنه» در اسلام

عقیق:خداوند متعال در آیه 20 سوره مبارکه «مزمل» به بیان اهمیت قرض‌الحسنه، عبادت شبانه، سفر به منظور جهاد و تجارت و... پرداخته است که ما در ادامه به شرح و تفسیر این آیه از تفسیر نور حجت‌الاسلام محسن قرائتی پرداخته‌ایم:

«إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنَى‏ مِنْ ثُلُثَىِ الَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَ طَآئِفَةٌ مِّنَ الَّذِینَ مَعَکَ وَاللَّهُ یُقَدِّرُ الَّیْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَن لَّن تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَن سَیَکُونُ مِنکُم مَّرْضَى‏ وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِى الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ وَ آخَرُونَ یُقَاتِلُونَ فِى سَبِیلِ اللَّهِ فَاقْرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِیمُواْ الصَّلَاةَ وَ آتُواْ الزَّکَاةَ وَأَقْرِضُواْ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً وَ مَا تُقَدِّمُواْ لِأَنفُسِکُم مِّنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَیْراً وَأَعْظَمَ أَجْراً وَاسْتَغْفِرُواْ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمُ‏»؛ 

همانا پروردگارت مى‌‏داند که تو و گروهى از کسانى که با تو هستند، نزدیک به دو سوم شب یا نصف آن یا یک سوم آن را به عبادت برمى‏‌خیزید و خداوند شب و روز را اندازه‏گیرى مى‌‏کند. او مى‌‏داند که شما نمى‏‌توانید به طور دقیق آن را احصا کنید. از این رو شما را بخشید (و حساب دقیق شب را از شما برداشت) پس آنچه میسّر است از قرآن بخوانید. خداوند مى‌‏داند که برخى از شما بیمار خواهند شد و گروه دیگرى به سفر مى‏‌روند تا از فضل خدا (رزق) جویند و گروه دیگرى در راه خدا به جهاد مشغولند (و از تلاوت قرآن باز مى‏‌مانند) پس (اکنون که فرصت دارید) هرچه مى‏‌توانید از قرآن بخوانید و نماز به پا دارید و زکات بدهید و به خداوند وام دهید، وامى نیکو (بدانید که) آنچه براى خود از پیش فرستید، آن را نزد خدا نیکوتر و با پاداشى بزرگ‏تر خواهید یافت و از خداوند طلب آمرزش کنید که همانا خداوند آمرزنده مهربان است.

وام بی بهره و غیر ربوی، یکی از اعمال مستحب اسلام است که از آن به قرض‌الحسنه (وام نیکو) یاد می‌شود؛ چرا که آثار و برکات آن بر فرد و جامعه، چنان است که خداوند آن را در ردیف دو واجب اصلی اسلام یعنی نماز و زکات مطرح کرده و خواهان عمل به این رفتار اقتصادی، اخلاقی و اجتماعی از سوی مؤمنان شده و بدان تشویق و ترغیب می‌کند.

امام صادق(ع) در بیان اهمیت قرض‌الحسنه فرمود: کسى که مالى را به کسى وام دهد، و مدتى براى (پرداخت) آن معین کند، و آن قرض در مدت معین وصول نشود به ازاى هر روز تأخیر، ثواب یک دینار صدقه را براى او خواهد داشت.

در جلد چهارم کتاب «من لایحضره الفقیه» آمده است که پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «منْ أَقْرَضَ مَلْهوفا فَأَحْسَنَ طِلْبَتَهُ اسْتَأْنَفَ الْعَمَلَ وَ أَعْطاهُ اللّه بِکلِّ دِرْهَمٍ أَلْفَ قِنْطارٍ مِنَ الْجَنَّةِ»؛ هر کس به گرفتار و درمانده‌ای قرض بدهد و در پس گرفتن آن خوش‌رفتاری کند[گناهانش پاک شده] اعمالش را دوباره شروع می‌کند و خداوند در برابر هر درهم، هزار قنطار(ثروتی فراوان) در بهشت به او عطا کند.

این آیه مى‌‏فرماید: با انجام کارهاى نیک همچون نماز شب و تلاوت قرآن و رسیدگى به محرومان، مغرور نشوید که باز هم نیاز به استغفار دارید.

این آیه، جامعیت اسلام را از اشک شبانه تا جهاد روزانه، از رابطه با خدا تا کمک به فقرا، از تلاوت قرآن تا سفرهاى تجارى و از انجام کارهاى خیر همراه با استغفار نمایان مى‏‌کند.

در آیات قبل، فرمود: نصف یا ثلث و یا دو ثلث شب را به عبادت برخیزید. این آیه مى‌‏فرماید: چون محاسبه این مقدار کار مشکلى است که از عهده شما برنمى‏‌آید، لذا خداوند آن را بر شما بخشید و از این پس، هر مقدار که مى‏‌توانید و براى شما مقدور است به عبادت برخیزید و نماز و قرآن بخوانید. خصوصاً هنگامى که بیمار هستید و یا در سفر به سرمى‏‌برید.

امام رضا علیه‌السلام در تفسیر آیه «فاقرؤا ما تیسّرمن القرآن» از پیامبر اکرم ‏صلى الله علیه وآله نقل مى‏‌کند که آن حضرت فرمود: تا آنجا که خشوع و صفاى دل دارید، قرآن بخوانید.

در این آیه، سفر به قصد تجارت با سفر به قصد جهاد در کنار هم آمده است، با آنکه اوّلى امرى دنیوى است و دوّمى امرى اخروى. براساس روایات، اگر تاجر در کارش خدا را مراعات کند و از کم فروشى و گران فروشى و احتکار و کلاهبردارى دورى کند، معیشت مردم را تأمین کرده و همانند مجاهدى است که در میدان قدم مى‏‌گذارد تا دشمن را از پاى درآورده و امنیّت جامعه را تضمین کند.

گرچه تلاوت قرآن، از تکالیف واجب نیست، اما مورد سفارش بسیار است، تا آنجا که در یک آیه، دوبار فرمان آمده و مورد تاکید قرار گرفته است. «فاقرءوا ما تیسّر من القرآن... فاقرءوا...».

احکام اسلام، هماهنگ با توان و امکانات انسان است و هیچ‏گاه عسر و حرج به دنبال ندارد. چنانکه براى بیمار، تیمم را به جاى وضو قرار داده، نماز را در هر حالتى که مى‏‌تواند بخواند، تکلیف کرده، روزه را از او برداشته و به جاى آن کفّاره قرار داده است. اکنون به برخى آیات که این ویژگى دستورات الهى را بیان مى‌‏دارد، اشاره مى‌‏کنیم:

«علم ان لن تحصوه فتاب علیکم» خداوند دانست که شما توان احصا ندارید، پس بر شما آن را بخشید.
«فاقرؤا ما تیسّر من القرآن» به مقدار میسر قرآن بخوانید.

«الآن خفّف اللّه عنکم»؛ اکنون به شما تخفیف داد.
«اعدّوا لهم ما استطعتم»؛ به مقدارى که استطاعت دارید، عِدّه و عُدّه جمع کنید.
«للّه على الناس حجّ البیت من استطاع»؛ هرکس که توان و استطاعت دارد، باید حجّ بگزارد.
«لا یکلّف اللّه نفساً الاّ وسعها»؛ خداوند هیچ کسى را جز به اندازه توانش، تکلیف نمى‌‏کند.
«لا یکلّف اللّه نفساً الاّ ما اتاها»؛ خداوند هیچ کسى را جز به مقدارى که به او عطا کرده، تکلیف نمى‏‌کند.
«فمن کان منکم مریضاً او على سفر فعدّة من ایّام اُخر»؛ آن که بیمار است یا در سفر است، در رمضان روزه نگیرد و به زمانى دیگر موکول کند.
«و لم تجدوا ماءً فتیمّموا»؛ اگر آب نیافتید، تیمم کنید.
«یرید اللّه بکم الیّسر»؛ خداوند براى شما آسانى خواسته است.
«لیس على الاعمى حرج و لا على المریض»؛ بر فرد نابینا و بیمار، تکلیف حضور در میدان جهاد نیست. 

پیام‌ها

1- علم خداوند به حالات بندگان، بهترین انگیزه براى انجام کارهاى نیک است. «انّ ربّک یعلم انّک تقوم».

2- یکى از برکات عبادت شبانه آن است که تنها خداوند از آن آگاه است و از هرگونه ریا و تظاهر به دور است. «انّ ربّک یعلم».

3- پیامبر طبق دستور خداوند عمل مى‏‌کند. در آیات قبل فرمود: «قم اللیل... نصفه او انقص... او زد...» در این آیه مى‏‌فرماید: «تقوم ادنى من ثلثى اللیل و نصفه و ثلثه».

4- خداوند در مقدار عبادت شبانه انسان را آزاد گذاشته است تا افراد بیشترى توفیق آن را بیابند و هرکس به مقدار توانایى‌‏اش از فیض آن بهره‌‏مند شود. «ثلثى اللیل و نصفه و ثلثه».

5 - سحرخیزى، سیره گروهى از اصحاب پیامبر بوده است. «طائفة من الذّین معک».

6- اقامه نماز و تلاوت قرآن از بهترین آداب شب‏‌زنده‏‌دارى است. «تقوم فاقرءوا...».

7- تکالیف الهى آسان است و انسان را به مشقّت نمى‏‌اندازد. «فاقرءوا ما تیسّر».

8 - ارتباط با قرآن و تلاوت آن در هر حال لازم است، حتّى در بستر بیمارى یا سفر و جهاد. «مرضى - یضربون فى الارض، یقاتلون... فاقرؤا» (اگر در فراز و نشیب‌‏ها تلاوت قرآن لازم است، در شرائط عادى به طریق اولى لازم خواهد بود.)

9- کسب مال حلال، فضل الهى است. «یبتغون من فضل اللّه»

10- امکانات زندگى، لطف و فضل الهى است، هرچند که با تلاش انسان به دست آید. «یضربون فى الارض یبتغون من فضل اللّه»

11- ذکر سفرهاى تجارى و اقتصادى در کنار سفرهاى جهادى و جنگ، نشانه اهمیّت تجارت از دیدگاه اسلام است. «آخرون یضربون فى الارض یبتغون من فضل اللّه و آخرون یقاتلون فى سبیل اللّه»

12- شیوه قرض دادن باید نیکو باشد. (با سرعت و خلوص و بى‌منّت پرداخت شود.) «قرضاً حسناً»

13- شب‌زنده‌دارى، تلاوت قرآن، اقامه نماز، پرداخت زکات و قرض دادن به دیگران نمونه‏‌اى از کارهاى خیر است. «ما تقدموا لانفسکم من خیر...»

14- پیش از مرگ، کارهاى خیر را براى خودتان ذخیره کنید، یا به دست خود و یا از طریق وصیّت. «تقدّموا»

15- کارهاى خیر ذخیره قیامت است. «و ما تقدّموا لانفسکم من خیر تجدوه عند اللّه»

16- کارهاى خیر نزد خدا محفوظ است و هرگز از بین نمى‌‏رود. «تجدوه عنداللّه»

17- پاداش‏‌هاى خداوند از هر نظر چند برابر است. «هو خیراً و اعظم اجراً»

 18- هیچ کس نباید خود را از قصور و تقصیر به دور بداند، زیرا با انجام همه تکالیف، باز هم به استغفار نیاز داریم. «واستغفروا اللّه»

19- خداوند، آمرزش اهل استغفار را تضمین کرده است. «واستغفروا اللّه... غفورٌ رحیم»

20- گذشت خداوند همراه با مهربانى است. «غفور رحیم»