«شعر هیئت»؛ تلاش برای تعریف یک مفهوم ساده دشوار

امروزه شعری که در هیئت خوانده می‌شود، ویژگی‌های خاص خود را دارد. همین تنوع، منجر به تکثر آرا درباره چیستی و چگونگی شعر هیئت شده است. اینکه شعر هیئت و تعریف دقیق آن چیست، این شعر باید ملتزم به چه ویژگی‌‌هایی باشد، آیا شعر هیئت تاریخچه‌ای به اندازه شعر فارسی دارد یا موضوعی جدید است، ورود مسائل سیاسی و اجتماعی به شعر هیئت چه تأثیری بر آن گذاشته، آیا بر کارکرد آن افزوده یا این دسته از سروده‌ها از دایره شعر هیئت خارج می‌شود و سؤالات دیگری از این دست، موضوعاتی است که در سال‌های گذشته مورد بحث و نظر در میان کارشناسان و شاعران است. نظرات در این حیطه گوناگون و گاه متضاد همدیگر است. با وجود این تضارب آرا، همچنان کتابی که بخواهد از نظر پژوهشی و نظری به شعر آیینی و شاخه‌ای از آن شعر هیئت بپردازد، کمتر نوشته شده است. هرچند مقالاتی به صورت جسته و گریخته در این‌باره منتشر شده و یا آثار معدودی به این موضوع پرداخته است، اما ضعف آثار پژوهشی در این رابطه همچنان محسوس است. به نظر می‌رسد که وقت آن رسیده تا منابع متعددی از سوی کارشناسان با نظرات مختلف منتشر شود تا حد و مرزهای این دسته از سروده‌ها مشخص‌تر و آرای بیشتری بیان شود.

با توجه به همین امر، محمدرضا سنگری، پژوهشگر شعر آیینی و استاد دانشگاه، در جدیدترین کتاب خود با عنوان «شعر هیئت» به این موضوع پرداخته و تلاش کرده است تا با دیدی جامع به بررسی این موضوع بپردازد. سنگری اخیراً در کتاب‌های خود به بحث و بررسی درباره شاخه‌های مختلف شعری پس از انقلاب می‌پردازد که یکی از این آثار «از نتایج سحر» است که در نوع خود اثری جدید و جامع به شمار می‌رود. سنگری در کتاب جدید خود نیز یک گام جلوتر نهاده و تلاش کرده تا با وجود نظرات مختلف، کتابی جامع درباره شعر هیئت بنویسد و بخش‌هایی از ناگفته‌ها را بیان کند. محمدرضا سنگری که در این زمینه سابقه پژوهش دارد و اصولاً از ذهن منسجمی برخوردار است، کار خود را با یک دسته‌بندی و مرزبندی مشخص میان شعر آیینی با شعر دینی آغاز می‌کند؛ موضوعی که مورد بحث در میان کارشناسان است و گاه این دو، یکی فرض می‌شود.

سنگری در این بخش‌ از کتاب می‌نویسد: «آیین‌های دینی در طول حدود چهار دهه انقلاب اسلامی، پیوسته در حال گسترش کمی و کیفی بوده است. جز آیین‌های دیرپایی چون مراسم عاشورا، ولادت و شهادت بزرگان دین و آیین‌هایی چون غدیر و بعثت، ده‌ها آیین‌ ن در سال‌های اخیر متداول شده است که خواندن دعای عرفه، آیین‌های گسترده ایام فاطمیه، خواندن ادعیه و زیاراتی چون آل یاسین، دعای ندبه و کمیل، آیین‌های ملی دینی چون پیروزی انقلاب اسلامی، راهپیمایی روز قدس، یادواره‌های شهدا و برخی مراسم در ایام ویژه مانند اعتکاف رجبیه، مناسبت‌های ماه‌های شعبان، رمضان، محرم و صفر، ربیع‌الاول و ... از آن جمله است. عمده این مراسم‌ها در حوزه مستحبات دینی و مذهبی است، اما دامنه این برنامه‌های آیینی به مناسک و واجبات دینی مانند نماز، حج، روزه و ... نیز گسترش یافته است.

شعر آیینی، به سروده‌هایی اطلاق می‌شود که در آیین‌ها و محافل دینی مانند ولادت‌ها، شهادت‌‌ها، وفیات و روزها و مناسبت‌های برجسته مذهبی مانند غدیر،‌بعثت، عرفه و در توصیفی دقیق‌تر در مجالس سوگ و سور مذهبی به کار می‌رود...». نویسنده تأکید می‌کند که سهمه سروده‌های دینی، آیینی نیستند و چه بسیار سروده‌های دینی هست که در آیین‌های دینی و محافل و مجالس سوگ و سور امکان بهره‌گیری از آن‌ها نیست ... .

بخش دیگر کتاب به ارائه تعریف از شعر هیئت و تفاوت آن با شعر آیینی می‌پردازد. در واقع نویسنده تلاش دارد تا در این اثر با بیان تعریفی جامع از تمام این اصطلاحات، به بسیاری از پرسش‌ها پاسخ دهد.

این اثر در سه فصل تدوین شده که نویسنده در آن با رویکردی پژوهشی به موضوع شعر هیئت، شاخه‌ها و ویژگی‌های آن پرداخته است. نویسنده در این اثر به محورهای چیستی، سیر تحول و تطور و ویژگی های شعر هیئت می‌پردازد تا با ارائه تصویری روشن از این‌گونه شعری، مخاطب را با ابعاد، دقایق و ظرایف آن آشناتر سازد.

در معرفی این کتاب آمده است: از ساحت‌ها و قلمروهای شعر دینی و آیینی، هیچ ساحتی از منظر زایایی و البته حضور در مجامع مردمی، هم اندازه و هم تراز «شعر هیئت» نبوده و نیست. در روزگار ما، به سبب گسترش هیئت های مذهبی، اقبال و استقبال به این گونه سروده ها افزون تر شده است و همین بسیاری شاعران شاخص را به این عرصه فراخ کشانده است.

«شعر هیئت» را انتشارات خیمه به چاپ رسانده است.