انواع حمایت‌های خداوند متعال از بندگان

عقیق:در ادامه انتشار مفاهیم سوره‌های پایانی قرآن کریم که از کتاب فهم زبان قرآن برگرفته شده به سوره مبارکه «ضحی» رسیدیم.

سوره مبارکه «ضحی» سوره‌ای است مکی که در قرآن کریم نود‌وسومین سوره‌ است اما یازدهمین سوره‌ای است که بر قلب پیامبر(ص) نازل شده است.

این سوره، سوره دلداری، امید بخشی و ایجاد روحیه‌ای تازه در حرکت رسالت نبوی(ص) است که فضای دلگیری را در هم می‌شکند و با نگاهی به گذشته و ایجاد نشاط و امید کامل
به آینده، وظیفه پیامبر(ص) را تبیین می‌کند.

متن و ترجمه سوره

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
به نام خداوند رحمتگر مهربان

وَالضُّحَى﴿1﴾
سوگند به روشنایى روز(1)

وَاللَّیْلِ إِذَا سَجَى﴿2﴾
سوگند به شب چون آرام گیرد(2)

مَا وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَمَا قَلَى﴿3﴾
[که] پروردگارت تو را وانگذاشته و دشمن نداشته است(3)

وَلَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولَى﴿4﴾
و قطعا آخرت براى تو از دنیا نیکوتر خواهد بود(4)

وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَى﴿5﴾
و بزودى پروردگارت تو را عطا خواهد داد تا خرسند گردى(5)

أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیمًا فَآوَى﴿6﴾
مگر نه تو را یتیم یافت پس پناه داد(6)

وَوَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدَى﴿7﴾
و تو را سرگشته یافت پس هدایت کرد(7)

وَوَجَدَکَ عَائِلًا فَأَغْنَى ﴿8﴾
و تو را تنگدست‏ یافت و بى ‏نیاز گردانید(8)

فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلَا تَقْهَرْ﴿9﴾
و اما [تو نیز به پاس نعمت ما] یتیم را میازار(9)

وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ﴿10﴾
و گدا را مران(10)

وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ﴿11﴾
و از نعمت پروردگار خویش [با مردم] سخن گوى(11)

شرح واژگان کلیدی

شرح مفاهیم آیات

سوره ضحی بر این حقیقت تأکید می‌کند که خداوند هیچ‌گاه نظر لطف و عنایت خود را از بندگانش دریغ نمی‌کند و آنها را به حال خود رها نمی‌سازد؛ حتی زمانی که متوجه نیستند، آنها را سرپرستی و هدایت می‌کند و دست لطف و محبت خود را بر سر آنان می‌کشد.

سوره ضحی از سه مطلب تشکیل شده است

مطلب اول؛ گستره حمایت خدا از بندگان

در سال نخست بعثت برای مدت کوتاهی جریان ارسال وحی قطع شد و این امر موجب شد رسول خدا(ص) نگران شود. آیات نخست سوره ضحی برای از بین بردن نگرانی پیامبر(ص) به
دلیل انقطاع موقت وحی، ابتدا به رفت و آمد روز و شب سوگند می‌خورد و می‌فرماید: قسم به روز، آن هنگام که آفتاب برآید و همه جا را فرا گیرد وَالضُّحَى﴿1﴾ و سوگند به شب، آن زمان که آرام گیرد و همه جا را در آرامش فرو برد وَاللَّیْلِ إِذَا سَجَى﴿2﴾ سپس به دنبال این دو سوگند بزرگ، به نتیجه و جواب قسم پرداخته، می‌فرماید: پروردگارت هرگز تو را ترک نگفته و مورد بی‌مهری قرار نداده است مَا وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَمَا قَلَى﴿3﴾

سپس میان این دو قسم و محتوای آیه، رابطه نزدیکی وجود دارد و نشان می‌دهد همانگونه که طلوع و غروب خورشید، نمایاننده رحمت و تدبیر خداوند است، فاصله میان وعده‌های نزول
وحی نیز بخشی از تدبیر خداست که آن نیز در بعضی مواقع لازم است و همانگونه که شب، دلیل بر پایان یافتن نور نیست، تأخیر در نزول وحی نیز از پایان یافتن آن خبر نمی‌دهد.

در ادامه برای آنکه بر حمایت مستمر خدا از بندگان خود در همه مراحل زندگی تأکید کند، می‌افزاید: بی‌شک جهان آخرت برای تو از این دنیا بهتر است وَلَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولَى﴿4﴾ یعنی تو هر چه در این جهان مشمول الطاف حق باشی، این الطاف در آخرت بیشتر و بهتر است؛
پس خداوند نه تنها دست از حمایت تو بر نمی‌دارد بلکه به زودی آنقدر به تو عطا می‌کند که خشنود شوی وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَى﴿5﴾

مطلب دوم: انواع و ابعاد حمایت‌های خدا از بنده

سوره مبارکه ضحی به گوشه‌ای از حمایت‌های همه جانبه و الطاف گسترده خداوند نسبت به بنده برگزیده خود اشاره می‌کند؛

1. حمایت عاطفی: پیامبر(ص) با یتیمی به دنیا آمد و با رنج از دست دادن عزیزانش بزرگ شد؛ اما خداوند او را در همه مراحل زندگی تحت حمایت و الطاف خاص خویش قرار داد و بدون آنکه پیامبر(ص) رنج یتیمی را احساس کند، او را به بهترین شکل تربیت و سرپرستی کرد أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیمًا فَآوَى﴿6﴾

2. حمایت دینی: دومین نعمتی که خداوند به پیامبر(ص) ارزانی داشت، نعمت هدایت است؛ به این معنا که پیش از بعثت، نور ایمان را در دل او قرار داد و پس از بعثت نیز احکام و قوانین دین را به‌ ایشان آموخت وَوَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدَى﴿7﴾

3. حمایت اقتصادی و اجتماعی: سومین نعمتی که خداوند به پیامبر ارزانی داشت، این بود که ایشان را از حال فقر و تنگدستی و وابستگی به دیگران به استقلال اجتماعی و بی‌نیازی مادی رساند وَوَجَدَکَ عَائِلًا فَأَغْنَى﴿8﴾

مطلب سوم: عوامل مؤثر در استمرار حمایت خدا از بندگان

در ادامه آیات، پس از ذکر نعمت‌های خدا بر پیامبر(ص)، سه رهنمون و توصیه را بیان می‌کند تا رسول خدا (ص) و همۀ مؤمنان در پرتو عمل به آنها، همچنان از الطاف و عنایات خداوندی
بهره‌مند شوند.

نخستین فرمان، مهربانی کردن به یتیمان و آزار ندادن آنهاست. خداوند می‌فرماید: به شکرانه این همه نعمت، یتیم را خوار و رانده مکن فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلَا تَقْهَرْ﴿9﴾

دومین عامل مؤثر در جلب رحمت و لطف خداوند، رفتار محترمانه با نیازمندان است. در آیه بعد می‌فرماید: نیازمند را از خود مران و بر او بانگ مزن وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ﴿10﴾

آخرین نکتۀ مؤثر در جلب حمایت و رحمت الهی، شکر مستمر نعمت‌های الهی و بازگو کردن آن است. خداوند به پیامبر(ص) می‌فرماید: نعمت‌های پروردگارت را بازگو کن وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ﴿11﴾

نمودار آیات