دو شرط مهم سلوک از زبان امام باقر(ع)

یکی از مهم ترین سرچشمه های آرامش از دیدگاه علمای اخلاق، ترک محرمات است. یعنی به میزانی که انسان "توفیق پرهیز" داشته باشد و بتواند از مواضع گناه دور کند، می تواند به سرچشمه های آرامش حقیقی در قلب و ذهنش نزدیک تر شود چون این گناه ها و معاصی هستند که با تشویش خاطر، انسان را از آرامش دور و صفحه ذهن و ضمیر او را ملکوک می کنند.  در این باره گفته شده که اگر آدم ها بعد از مدت ها انجام فرایض دینی هنوز نمی توانند به آن مراتب عالی دست پیدا بکنند به خاطر این است که نمی توانند اعمال خود را نگهداری کنند. مثل کسی که هر روز چند سکه در کیسه ای می ریزد و انتظار دارد که پایان سال یک کیسه پر سکه داشته باشد اما در پایان سال وقتی به کیسه رجوع می کند خالی می یابد چون حواسش نبوده که کیسه اش پاره بوده است. پارگی هایی هم که بر روح و قلب و ذهن انسان می افتد اگر با ترک محرمات رفع و رفو نشود، به مانند همان کیسه پاره شده اجازه نمی دهد ظرف وجودی انسان را از یاد خدا لبریز کند. از این رو علمای اخلاق روی این نکته متذکر شده اند که اگر کسی می خواهد به مراتب بالای معرفتی و وجودی دست پیدا کند در درجه اول باید محرمات را ترک کند و مراقب آنچه در ذهن و ضمیر و زبان و گوش و چشم و دهان و وجودش می ریزد باشد. آنچه در ادامه می آید برگرفته از آموزه های کلاس اخلاق آیت الله مهدوی کنی در این باره است که در کتاب "اخلاق عملی" ایشان آمده است.

شگفتی امام باقر (ع) از چه انسان هایی است؟

ترک محرمات یعنی همان گونه که در تربیت و سالم سازی بدن از انجام بعضی امور و خوردن پاره ای از خوردنی ها باید پرهیز کرد، در تربیت و تهذیب نفس نیز از انجام برخی کارها و استفاده از بعضی غذاها باید اجتناب ورزید. قطب راوندی از امام باقر علیه السلام نقل می کند که فرمود: "عجبا لمن یحتمی عن الطعام مخافه الداء کیف لا یحتمی عن المعاصی خشیه النار / شگفتا که مردم از ترس بیماری در خوردن غذا احتیاط و امساک می کنند ولی از بیم آتش دوزخ از گناه خودداری نمی کنند."

البته این خویشتن داری و پرهیز برخلاف تمایلات نفس انسان است و در آغاز قدری دشوار به نظر می رسد لکن با ریاضت و مجاهدت سرانجام کارها آسان و راه ها هموار خواهد شد چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: "غالبوا انفسکم علی ترک المعاصی یسهل علیکم مقادتها الی الطاعات / در ترک گناه با نفس خویش دست و پنجه نرم کنید تا کشاندن آن به سوی طاعات و عبادات بر شما آسان شود."

این جنگ و گریز در خودسازی و تهذیب نفس نقش اساسی را ایفا می کند که در فرهنگ اسلامی از آن به تقوا تعبیر می شود و اساس تمام ارزش های اسلامی و انسانی است و هیچ عمل و کوششی بدون آن ارزش ندارد و در پیشگاه خداوند متعال پذیرفته نیست. چنان که می فرماید: "انّما یتقبل الله من المتقین / خداوند تنها از کسانی که دارای تقوا باشند می پذیرد."

فقط سخنان پاکیزه به سمت خدا صعود می کند

بی تردید هر عملی که نزد خدا مقبول نشود، در اعتلای روح و صلاح و صفای آن هیچ گونه تأثیری نخواهد داشت زیرا تنها کلام طیّب و عمل صالح به سوی او بالا می رود و تنها انسان های پاک و صالح به خدا نزدیک می شوند که فرمود: "الیه یصعد الکلم الطیب و العمل الصالح یرفعه / به سوی او - خداوند متعال - سخنان پاکیزه صعود می کند و او عمل صالح را بالا می برد."

امام صادق علیه السلام می فرماید: هیچ کوششی بدون ورع و پرهیزگاری سودمند نیست. امام باقر علیه السلام هم می فرماید: سخت ترین عبادت ها پرهیزکاری است.

روایت مفضل بن عمر از مجلس امام صادق (ع)

مفضل بن عمر می گوید: در خدمت امام صادق علیه السلام سخن از اعمال به میان آمد. عرض کردم من در مقام عمل بسیار ضعیف و سستم. حضرت فرمود: آرام باش و از خدا آمرزش بخواه. یعنی این اندازه ناامید نباش. سپس فرمود: "انّ قلیل العمل مع التقوی خیر من کثیر العمل بلا تقوی / بی گمان عمل اندکی که با تقوا همراه باشد بهتر است از عمل فراوانی که خالی از تقوا باشد." مفضل می گوید: عرض کردم چگونه ممکن است کسی دارای این همه عمل خوب باشد ولی تقوا نداشته باشد؟ فرمود: آری می شود. همانند افرادی که اطعام می کنند و با همسایگان مهربانند و درِ خانه آن ها به روی مردم باز است اما در اولین برخورد با گناه عنان از دست می دهند و به نافرمانی و عصیان می پردارند. ولی کسانی هم هستند که توفیق انجام این گونه خدمات و نیکوکاری را ندارند اما در برخورد با گناه خویشتندارند و خود را از آلودگی حفظ می کنند.

فضیلت نگه داشتن شکم و دامن از حرام

خداوند متعال می فرماید: "فلینظر الانسان الی طعامه / آدمی باید به قوت و غذای خود - به چشم خرد و احتیاط - بنگرد."  امیرالمؤمنین (ع) به عثمان بن حنیف نوشت: "فما اشتبه علیک علمه فالفظه / آنچه را که حلال بودنش برای تو روشن نبود، از دهان بیرون بینداز."

بنابراین مهم ترین چیزی که مؤمن سالک باید از آغاز راه به آن توجه داشته باشد نگه داشتن شکم و حفظ دامن از آلودگی به حرام - از قبیل زنا و ... - است به ویژه در عنفوان جوانی که در اثر طغیان غریزه شهوت، زمینه آلودگی فراهم تر است. پس باید مراقبت کرد تا چشم و دل هر دو پاک باقی بماند تا انسان با روحی سبک بال به آسمان ها پروار کند و سرانجام در خلوتگه راز با پیامبران و صدیقان و شهیدان و صالحان همنشین گردد.

آلوده شدن شکم و دامن مقدمه آلودگی به گناهان دیگر است و بدین جهت در احادیث معصومان نسبت به کنترل آن دو تأکید فراوان وارد شده و آن را برترین عبادت و بالاترین ریاضت به شمار آورد اند.

ابوبصیر می گوید: شخصی حضور امام باقر علیه السلام عرض کرد: من در مقام عمل ضعیف و ناتوانم و کم تر توفیق دارم که روزه - مستحبی - بگیرم لکن امیدوارم که به جز حلال چیزی نخورم. امام باقر علیه السلام فرمود: "ایّ الاجتهاد افضل من عفه بطن و فرج / کدام کوشش و ریاضت بالاتر از حفظ شکم و دامن از حرام است؟"

و در حدیث دیگر نیز از آن حضرت آمده است: "هیچ عبادتی نزد خدا به اندازه نگهداری شکم و دامن از حرام ارزش ندارد."

منبع:شبستان