۰۳ آذر ۱۴۰۳ ۲۲ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۵۷ : ۰۷
آیا معاملات بانکی مشمول ربا می‌شوند؟
ربا از جمله مسائلی است که دین اسلام بر انجام ندادن آن تاکید کرده است و در قرآن نیز، نسبت به دیگر احکام، آیات بیشتری مبنی بر حرمت ربا وجود دارد.
عقیق: آیاتی چون « فَبِظُلْم مِّنَ الَّذِینَ هَادُواْ حَرَّمْنَا عَلَیْهِمْ طَیِّبَت أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَن سَبِیلِ اللَّهِ کَثِیرًا * وَأَخْذِهِمُ الرِّبَواْ وَقَدْ نُهُواْ عَنْهُ وَأَکْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْکَفِرِینَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا.»، (همچنین) بخاطر ربا گرفتن، در حالی که از آن نهی شده بودند و خوردن اموال مردم به باطل و برای کافران آنها، عذاب دردناکی آماده کرده‌ایم. ( نساء، آیه 160 161)؛ « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لاَ تَأْکُلُواْ الرِّبَواْ أَضْعَفًا مُّضَعَفَةً وَاتَّقُواْ اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»، ای کسانی که ایمان آورده‌اید، ربا را که سودهای افزوده و چند برابر است نخورید و از خدا پروا کنید، شاید رستگار شوید. ( آل عمران، آیه 130) بر این دلالت دارند که بحث ربا در دین اسلام از اهمیت بالایی برخوردار است.
آیاتی دیگر نیز وجود دارد که با صراحت بیشتر بر حرمت ربا، که در روزگار صدر اسلام رواج داشت، تاکید دارند: «الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَواْ لاَ یَقُومُونَ إِلاَّ کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَنُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُواْ إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَواْ وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَواْ.... »( بقره، آیه 275 ) کسانی که ربا می‌خورند، (در قیامت) برنمی‌خیزند مگر مانند کسی که بر اثر تماسّ شیطان، دیوانه شده ( و نمی‌تواند تعادل خود را حفظ کند گاهی زمین می‌خورد، گاهی بپا می‌خیزد). این، به خاطر آن است که گفتند: «داد و ستد هم مانند رباست ( و تفاوتی میان آن دو نیست.) » در حالی که خدا بیع را حلال کرده، و ربا را حرام! ( زیرا فرق میان این دو، بسیار است. ) ...؛ «وَما اتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوا فی اَموالِ النّاسِ فَلایَرْبُوا عِنْدَالله وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُریدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ ».آنچه بعنوان ربا می‌پردازید تا در اموال مردم فزونی یابد، نزد خدا فزونی نخواهد یافت و آنچه را بعنوان زکات می‌پردازید و تنها رضای خدا را می‌طلبید ( مایه برکت است و ) کسانی که چنین می‌کنند دارای پاداش مضاعفند. ( روم ، آیه 39 )؛ «یَمْحَقُ اللهُ الرّبوا و یُرْبی الصَدقاتِ وَاللهُ لا یُحِبُّ کُلَّ کَفّارِ اَثیم. »(بقره ، آیه 276 )خداوند، ربا را نابود می‌کند و صدقات را افزایش می‌دهد! و خداوند، هیچ انسانِ ناسپاسِ گنه‌کاری را دوست نمی‌دارد.
در رساله‌های عملیه، ربا به دو نوع ربای در قرض و ربای در معامله تقسیم شده است. در مجموعه استفتائات رهبری در تعریف ربای قرضی گفته شده که « آن مقدار اضافه بر مبلغ قرض است که قرض گیرنده به خاطر قرضی که میگیرد به قرض دهنده می‌دهد». همچنین درباره معامله ربوی پاسخ داده‌اند که « ربا در معامله هم محقق می‌شود همانگونه که در قرض ممکن است تحقّق پیدا کند و ربای در معامله عبارت است از فروش کالایی که مکیل و موزون باشد در برابر کالای همجنس آن به مقدار زیادتر».
در جامعه امروز ما، یکی از موضوعاتی که همواره مشکوک به ربا بوده است، فعالیت‌های بانک‌هاست، به گونه‌ای که همواره بحث بانکداری اسلامی مطرح است. آنچه که امروزه به عنوان سودهای بانکی به مردم اعطا می‌شود، با این دلیل که مردم سرمایه‌های خود را در قالب عقود اسلامی چون مضاربه در بانک‌ها می‌گذارند، مشمول ربا نمی‌شوند.
مضاربه قراردادی است که به موجب آن یکی از طرفین (مالک)عهده دار تامین سرمایه (نقدی) می‌شود با قید این مطلب که طرف دیگر(عامل) با آن تجارت کرده و در سود حاصله هر دوطرف، شریک باشند. اما گاه موضوع به همین سادگی نیست و به نظر می‌رسد که به معنای واقعی کلمه، گاه اینگونه فعالیت‌ها از محدوده ربا خارج نمی‌شوند.
مراجع تقلید نیز به سوالاتی درباره بحث ربا که مبتلابه مردم است پاسخ داده‌اند.
در استفتائات مقام معظم رهبری در پاسخ به اینکه «آیا درصدی که سپردهگذاران به عنوان سود از بانک‌ها دریافت می‌کنند، ربا محسوب می‌شود؟» آمده «سود حاصل از کارکرد پولی که به عنوان سپرده به بانک داده شده تا به وکالت از طرف صاحب آن در یکی از عقود صحیح شرعی بکار گرفته شود، ربا نیست و اشکال ندارد.»
نظرات آیت‌الله مکارم‌شیرازی:
پرسش: بانک‌ها در جمهوری اسلامی تحت عناوین شرعیّه مضاربه، مساقات، مزارعه، شرکت، جعاله با مشتریان و بالعکس قرارداد منعقد می‌کنند و هر ماه علی الحساب 14 درصد یا کمتر یا بیشتر سود در اختیار مشتریان قرار داده و در پایان مدّت تسویه حساب می‌کنند، نظر به این که مردم عادی و مشتریان، عموماً شرایط و قیود مندرج در برگه قرارداد را مطالعه نمی‌کنند و نوعاً به امضا کردن اکتفا می‌کنند و بدین وسیله رضایت خود را در پذیرش کلیّه شروط و قیود اعلام می‌دارند، آیا صرف امضا کردن یا قبول کلیّه شرایط به طور شفاهی با آن که از خصوصیّات و عناوین شرعیّه آگاهی ندارند، سبب تحقّق عقود مذکوره و مشروعیّت آنها می‌شود؟ یا لازم به تفهیم و تفهّم از طرف بانک‌ها یا متعاقدین می‌باشد؟ و در صورت عدم مشروعیّت، آیا راه حل دیگری به نظر مبارک می‌رسد؟
پاسخ: هرگاه وکالت مطلقه به بانک‌ها بدهد که پول او را طبق عقود شرعیّه به کار گیرد و سود حاصل را به او بدهد اشکال ندارد و آگاهی به جزییات بعد از وکالت مطلقه لازم نیست.
پرسش: شخصی علم و اطّلاع دارد که بانک به سپرده‌ها مبلغی بهره می‌دهد، به این منظور پولی به بانک می‌سپارد، ولی هیچ گونه قرارداد لفظی یا کتبی نمی‌بندد. آیا بهره مذکور حرام است؟
پاسخ: با توجّه به این که سپرده‌ها به عنوان مضاربه گذارده می‌شود، سود مضاربه اشکالی ندارد.
پرسش: اگر پول در حساب سپرده بانکی بر اساس معامله شرعی در بانک گذاشته شود سود آن را می‌توان تصرف نمود. بنابراین بفرمایید:
1 منظور از معامله شرعی چیست؟
2 بانک‌ها اعلام می‌نمایند سود سپرده ناشی از مشارکت است. به همین دلیل سود به طور علی الحساب پرداخت گردیده و در پایان سال مالی پس از محاسبه سود مشارکت مابقی سود اعلام و پرداخت می‌گردد. آیا با توجه به مراتب فوق سود ربا محسوب می‌گردد؟
پاسخ: 1 منظور معاملاتی چون مضاربه و جعاله و مشارکت و مانند آن است.
2 در صورتی که آنها ادعا کنند بر اساس ضوابط شرعی سودی به شما می‌پردازند و شما علم به خلاف گفته آنها نداشته باشید سود مذکور حلال است.
پرسش: آیا از هر کافری که در ذمه اسلام نیست اگرچه حربی هم نباشد می‌توان ربا گرفت؟
پاسخ: گرفتن ربا از کفار اشکالی ندارد.
نظرات آیت‌الله سیستانی:
پرسش: خواهشمند است در رابطه با سود سپرده بانک‌ها (کوتاه مدت - بلند مدت ) اعلام نظر بفرمائید؟
پاسخ: اگر بر اساس عقود شرعی باشد حلال است.
پرسش: در مورد پس انداز در بانک به خاطر جبران ارزش پول در مقابل اخذ سود نظر آیت‌الله سیستانی چیست؟ و آیا اگر صرف اخذ سود، پولی را در بانک گذاشتیم اخذ سود آن جایز است یا خیر؟
پاسخ: چنانچه طبق معامله شرعیه مثل مضاربه با رعایت شرایط آن باشد گرفتن سود جایز است و در غیر این صورت شرط سود نکنید و هر چه به شما دادند نصف آن را به فقیر متدین صدقه داده و نصف دیگر را تملک کنید.
با توجه به پاسخ‌های مذکور اینطور به نظر می‌رسد که به طور کلی بر اساس نظرات مراجع، اگر قراردادهای بانکی در زمره عقود اسلامی برقرار شوند، مشمول ربا نمی‌شوند اما در عمل، همیشه اینگونه نیست و گاه در سودهایی که بانک‌ها ارائه می‌دهند، امکان تخطی کردن از عقود اسلامی وجود دارد.
پی نوشت ها:
http://farsi.khamenei.ir/treatise-content?id=149
http://www.sistani.org/persian/qa/0910/page/2/
http://makarem.ir/main.aspx?lid=0&typeinfo=30&catid=34493#
منبع:ایسنا
211008
آیاتی دیگر نیز وجود دارد که با صراحت بیشتر بر حرمت ربا، که در روزگار صدر اسلام رواج داشت، تاکید دارند: «الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَواْ لاَ یَقُومُونَ إِلاَّ کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَنُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُواْ إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَواْ وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَواْ.... »( بقره، آیه 275 ) کسانی که ربا می‌خورند، (در قیامت) برنمی‌خیزند مگر مانند کسی که بر اثر تماسّ شیطان، دیوانه شده ( و نمی‌تواند تعادل خود را حفظ کند گاهی زمین می‌خورد، گاهی بپا می‌خیزد). این، به خاطر آن است که گفتند: «داد و ستد هم مانند رباست ( و تفاوتی میان آن دو نیست.) » در حالی که خدا بیع را حلال کرده، و ربا را حرام! ( زیرا فرق میان این دو، بسیار است. ) ...؛ «وَما اتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوا فی اَموالِ النّاسِ فَلایَرْبُوا عِنْدَالله وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُریدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ ».آنچه بعنوان ربا می‌پردازید تا در اموال مردم فزونی یابد، نزد خدا فزونی نخواهد یافت و آنچه را بعنوان زکات می‌پردازید و تنها رضای خدا را می‌طلبید ( مایه برکت است و ) کسانی که چنین می‌کنند دارای پاداش مضاعفند. ( روم ، آیه 39 )؛ «یَمْحَقُ اللهُ الرّبوا و یُرْبی الصَدقاتِ وَاللهُ لا یُحِبُّ کُلَّ کَفّارِ اَثیم. »(بقره ، آیه 276 )خداوند، ربا را نابود می‌کند و صدقات را افزایش می‌دهد! و خداوند، هیچ انسانِ ناسپاسِ گنه‌کاری را دوست نمی‌دارد.
در رساله‌های عملیه، ربا به دو نوع ربای در قرض و ربای در معامله تقسیم شده است. در مجموعه استفتائات رهبری در تعریف ربای قرضی گفته شده که « آن مقدار اضافه بر مبلغ قرض است که قرض گیرنده به خاطر قرضی که میگیرد به قرض دهنده می‌دهد». همچنین درباره معامله ربوی پاسخ داده‌اند که « ربا در معامله هم محقق می‌شود همانگونه که در قرض ممکن است تحقّق پیدا کند و ربای در معامله عبارت است از فروش کالایی که مکیل و موزون باشد در برابر کالای همجنس آن به مقدار زیادتر».
در جامعه امروز ما، یکی از موضوعاتی که همواره مشکوک به ربا بوده است، فعالیت‌های بانک‌هاست، به گونه‌ای که همواره بحث بانکداری اسلامی مطرح است. آنچه که امروزه به عنوان سودهای بانکی به مردم اعطا می‌شود، با این دلیل که مردم سرمایه‌های خود را در قالب عقود اسلامی چون مضاربه در بانک‌ها می‌گذارند، مشمول ربا نمی‌شوند.
مضاربه قراردادی است که به موجب آن یکی از طرفین (مالک)عهده دار تامین سرمایه (نقدی) می‌شود با قید این مطلب که طرف دیگر(عامل) با آن تجارت کرده و در سود حاصله هر دوطرف، شریک باشند. اما گاه موضوع به همین سادگی نیست و به نظر می‌رسد که به معنای واقعی کلمه، گاه اینگونه فعالیت‌ها از محدوده ربا خارج نمی‌شوند.
مراجع تقلید نیز به سوالاتی درباره بحث ربا که مبتلابه مردم است پاسخ داده‌اند.
در استفتائات مقام معظم رهبری در پاسخ به اینکه «آیا درصدی که سپردهگذاران به عنوان سود از بانک‌ها دریافت می‌کنند، ربا محسوب می‌شود؟» آمده «سود حاصل از کارکرد پولی که به عنوان سپرده به بانک داده شده تا به وکالت از طرف صاحب آن در یکی از عقود صحیح شرعی بکار گرفته شود، ربا نیست و اشکال ندارد.»
نظرات آیت‌الله مکارم‌شیرازی:
پرسش: بانک‌ها در جمهوری اسلامی تحت عناوین شرعیّه مضاربه، مساقات، مزارعه، شرکت، جعاله با مشتریان و بالعکس قرارداد منعقد می‌کنند و هر ماه علی الحساب 14 درصد یا کمتر یا بیشتر سود در اختیار مشتریان قرار داده و در پایان مدّت تسویه حساب می‌کنند، نظر به این که مردم عادی و مشتریان، عموماً شرایط و قیود مندرج در برگه قرارداد را مطالعه نمی‌کنند و نوعاً به امضا کردن اکتفا می‌کنند و بدین وسیله رضایت خود را در پذیرش کلیّه شروط و قیود اعلام می‌دارند، آیا صرف امضا کردن یا قبول کلیّه شرایط به طور شفاهی با آن که از خصوصیّات و عناوین شرعیّه آگاهی ندارند، سبب تحقّق عقود مذکوره و مشروعیّت آنها می‌شود؟ یا لازم به تفهیم و تفهّم از طرف بانک‌ها یا متعاقدین می‌باشد؟ و در صورت عدم مشروعیّت، آیا راه حل دیگری به نظر مبارک می‌رسد؟
پاسخ: هرگاه وکالت مطلقه به بانک‌ها بدهد که پول او را طبق عقود شرعیّه به کار گیرد و سود حاصل را به او بدهد اشکال ندارد و آگاهی به جزییات بعد از وکالت مطلقه لازم نیست.
پرسش: شخصی علم و اطّلاع دارد که بانک به سپرده‌ها مبلغی بهره می‌دهد، به این منظور پولی به بانک می‌سپارد، ولی هیچ گونه قرارداد لفظی یا کتبی نمی‌بندد. آیا بهره مذکور حرام است؟
پاسخ: با توجّه به این که سپرده‌ها به عنوان مضاربه گذارده می‌شود، سود مضاربه اشکالی ندارد.
پرسش: اگر پول در حساب سپرده بانکی بر اساس معامله شرعی در بانک گذاشته شود سود آن را می‌توان تصرف نمود. بنابراین بفرمایید:
1 منظور از معامله شرعی چیست؟
2 بانک‌ها اعلام می‌نمایند سود سپرده ناشی از مشارکت است. به همین دلیل سود به طور علی الحساب پرداخت گردیده و در پایان سال مالی پس از محاسبه سود مشارکت مابقی سود اعلام و پرداخت می‌گردد. آیا با توجه به مراتب فوق سود ربا محسوب می‌گردد؟
پاسخ: 1 منظور معاملاتی چون مضاربه و جعاله و مشارکت و مانند آن است.
2 در صورتی که آنها ادعا کنند بر اساس ضوابط شرعی سودی به شما می‌پردازند و شما علم به خلاف گفته آنها نداشته باشید سود مذکور حلال است.
پرسش: آیا از هر کافری که در ذمه اسلام نیست اگرچه حربی هم نباشد می‌توان ربا گرفت؟
پاسخ: گرفتن ربا از کفار اشکالی ندارد.
نظرات آیت‌الله سیستانی:
پرسش: خواهشمند است در رابطه با سود سپرده بانک‌ها (کوتاه مدت - بلند مدت ) اعلام نظر بفرمائید؟
پاسخ: اگر بر اساس عقود شرعی باشد حلال است.
پرسش: در مورد پس انداز در بانک به خاطر جبران ارزش پول در مقابل اخذ سود نظر آیت‌الله سیستانی چیست؟ و آیا اگر صرف اخذ سود، پولی را در بانک گذاشتیم اخذ سود آن جایز است یا خیر؟
پاسخ: چنانچه طبق معامله شرعیه مثل مضاربه با رعایت شرایط آن باشد گرفتن سود جایز است و در غیر این صورت شرط سود نکنید و هر چه به شما دادند نصف آن را به فقیر متدین صدقه داده و نصف دیگر را تملک کنید.
با توجه به پاسخ‌های مذکور اینطور به نظر می‌رسد که به طور کلی بر اساس نظرات مراجع، اگر قراردادهای بانکی در زمره عقود اسلامی برقرار شوند، مشمول ربا نمی‌شوند اما در عمل، همیشه اینگونه نیست و گاه در سودهایی که بانک‌ها ارائه می‌دهند، امکان تخطی کردن از عقود اسلامی وجود دارد.
پی نوشت ها:
http://farsi.khamenei.ir/treatise-content?id=149
http://www.sistani.org/persian/qa/0910/page/2/
http://makarem.ir/main.aspx?lid=0&typeinfo=30&catid=34493#
منبع:ایسنا
211008
گزارش خطا
