۰۴ آذر ۱۴۰۳ ۲۳ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۵۵ : ۱۱
امام پنجم شیعیان در دانشنامه جهان اسلام
مدخل امام باقر(ع) در جلد اول دانشنامه جهان اسلام به معرفی شخصیت این امام همام می پردازد.
عقیق: دربخشی از مقاله امام باقر که به کوشش حجت الاسلام حسن طارمی راد نگاشته شده چنین آمده است: الباقر، امام محمدبن‌علي عليه‌السّلام ،ابوجعفر محمّد بن‌علي‌بن الحسين‌بن علي‌بن ابي‌طالب عليهم‌السّلام، امام پنجم از ائمّة اثناعشر و يكي از چهارده معصوم. راويان و محدثان شيعه غالباً با كنية ابوجعفر از آن حضرت ياد كرده‌اند.
حضرت باقر عليه‌السّلام از سوي پدر، نوة امام حسين عليه‌السّلام و از سوي مادر، نوة امام حسن عليه‌السّلام است. مادرشان فاطمه دختر امام حسن عليه‌السّلام بود، از اين رو در حقّ او گفته‌اند: علویی بود كه از دو سوي علوي بود و فاطميي بود كه از دو سوي فاطمي بود..
فاطمه بنت‌الحسن كه به ام عبداللّه (يا ام عبد، يا امّ حسن) شهرت داشت، بانويي جليل‌القدر بود و از حضرت صادق عليه‌السّلام دربارة او نقل شده است كه او صدّيقه بود و در آل‌حسن زني چون او نبوده است .
برخي از متأخّران چون سبط ابن‌جوزي (متوفي ۶۴۵؛ ص ۳۰۲) و ابن‌خلّكان (متوفّي ۶۸۱؛ ج ۳، ص ۳۱۴) مادر امام پنجم را دختر حسن مثنّي و نوة امام مجتبي عليه‌السّلام دانسته‌اند. اين قول صحيح نيست، زيرا مورّخان قرن سوّم و از جمله يعقوبي و نيز علوي عمري، نَسب‌شناس قرن پنجم تصريح كرده‌اند كه او دختر امام مجتبي عليه‌السّلام بوده است. اِرْبِلي نيز به نقل از حافظ عبدالعزيز جُنابذي، مادر ام عبداللّه را ام فَرْوه دختر قاسم‌بن‌محمّدابي‌بكر دانسته، كه اشتباه است. زيرا به تصريح علما، از جمله شيخ مفيد امّ فروه همسر امام باقر عليه‌السّلام بوده است. منشأ اين اشتباه خطايي است كه در كتابت و نقل رخ داده و بر اثر حذف شدن قسمتي از روايت، عبارت راجع به فرزندان امام باقر عليه‌السّلام (يعني امام صادق عليه‌السّلام و عبداللّه‌بن‌محمّد) به خطا به مادر آن حضرت نسبت داده شده است. اين اشتباه عيناً در بحارالانوار (ج ۴۶، ص ۲۱۸) تكرار شده است، ولي عبارت درست و كامل را ابن‌سعد و ابن‌جوزي آورده‌اند. اربلي، نيز عبارت ابن‌جوزي را در صفحات بعد نقل كرده است.
همة منابع محل تولد آن حضرت را مدينه نوشته، ولي در سال ولادتشان اختلاف دارند. بيشتر منابع شيعي تولد آن حضرت را در ۵۷ هجري دانسته‌اند و برخي از مورخان اهل سنت نيز بر اين قول‌اند. امّا عدّه‌اي سال ۵۶ را ذكر كرده‌اند. در روز تولد ايشان نيز اختلاف است. شيخ‌طوسي، فضل‌بن‌حسن طبرسي و ديگران روز ولادت آن حضرت را روز جمعه اول ماه رجب و به گفتة طبرسي بعضي تولّد ايشان را در سوم صفر مي‌دانند. از معاصران نيز، سيدمحسن امين و حاج‌شيخ عباس قمي آن را سوم صفر يا اول رجب؛ و از اهل سنّت، ابن‌خلّكان سوم صفر ضبط كرده‌اند.
تاريخ شهادت امام باقر عليه‌السّلام را با اختلاف پنج سال، از ۱۱۳ تا ۱۱۸، ذكر كرده‌اند. ابن‌سعد نخست با نقل خبري از استاد خود واقِدي تاريخ رحلت آن حضرت را سال ۱۱۷ و مدت عمرشان را ۷۳ سال ذكر مي‌كند، سپس مي‌گويد كه رحلت ايشان را در ۱۱۸ و ۱۱۴ هم دانسته‌اند. ابن‌اثير (ج ۵، ص ۱۸۰) نيز عمر حضرت باقر عليه‌السّلام را ۷۳ سال ثبت كرده و ۵۸ سال را نيز نسبت داده است. امّا بيشتر مورخان شيعي و سني وفات آن حضرت را در ۱۱۴ و اكثر سيره‌نويسان شيعه عمر وي را ۵۷ سال دانسته‌اند (ابن‌عماد، همانجا؛ ذهبي، همانجا؛ مجلسي، ۱۴۰۳، ج ۴۶، ص ۲۱۲ـ۲۱۹ و منابع ديگر). به هر حال، ۷۳ سال يقيناً نادرست است، زيرا در آن صورت بايد در سال ۴۴ متولد شده باشند. امّا چون عموم مورخان تولّد پدرش علي‌بن‌حسين عليه‌السّلام را در سال ۳۸ نوشته‌اند و بنابر اين در سال ۴۴ آن حضرت بيش از شش سال نداشته است، امكان تولّد حضرت باقر عليه‌السّلام در سال ۴۴ منتفي است. يعقوبي هر چند وفات حضرت باقر عليه‌السّلام را به سال ۱۱۷ مي‌داند، مي‌گويد كه وي ۵۸ سال عمر كرده و در واقعة عاشورا چهار ساله بوده است. امّا چون واقعة عاشورا در سال ۶۱ هجري بوده، وفات آن حضرت سال ۱۱۴ مي‌شود نه ۱۱۷. به نظر مي‌رسد كه چون مورخان اهل سنّت، ولادت را سال ۵۶ و وفات را ۱۱۴ ثبت كرده‌اند، بايد عمر امام باقر عليه‌السّلام را ۵۸ سال بدانند؛ در حالي كه ابن‌عماد، صفدي و ذهبي ۵۶ نوشته‌اند.در ماه و روز رحلت آن حضرت نيز اختلاف است و آن را در ربيع‌الاوّل و هفتم ذي‌الحجه و ربيع‌الا´خر گفته‌اند.
برخي از مورخان، از جمله ابن‌خلّكان و صفدي محل شهادت او را دهكده‌اي به نام حُمَيْمَة واقع در منطقة شراة بين راه مدينه به دمشق دانسته‌اند. در بارة محل دفن آن حضرت، گورستان بقيع در مدينه، اختلافي ديده نمي‌شود.در روايت ابوبصير از حضرت صادق عليه‌السّلام كه كليني و به‌نقل از او مجلسي آورده است، آن حضرت مي‌فرمايد كه پدرم به سال ۱۱۴ وفات يافت و پس از پدر نوزده سال و دو ماه زنده بود. چون رحلت امام سجاد عليه‌السّلام را بيشتر مورخان در محرم نوشته‌اند، ظاهراً رحلت امام باقر عليه‌السّلام در ربيع‌الاول بوده است. ولي از ظاهر تعبيرِ بيشترِ مورخان و صريح عبارت شهيد اوّل برمي‌آيد كه هفتم ذي‌الحجه را برگزيده‌اند.
بنابر اشهر اقوال، تولد امام باقر عليه‌السّلام در سال ۵۷ و شهادت آن حضرت در ۱۱۴ است و مدت عمر او ۵۷ سال و مدت امامتش ۱۹ يا ۲۰ سال (محرّم ۹۴ تا ربيع‌الاوّل يا ذي‌الحجه ۱۱۴)است. چهارسال از حيات جدّ خود امام‌حسين عليه‌السّلام و ۳۷ سال از زندگي پدر خود حضرت‌علي‌بن‌حسين عليه‌السّلام را درك كرد و دوران زندگيش با حكومت ده تن از خلفاي اموي (از معاوية‌بن‌ابي‌سفيان تا هشام‌بن‌عبدالملك) و ايام امامتش با حكومت پنج تن از ايشان ـ وليدبن‌عبدالملك (متوفي ۹۶) و سليمان‌بن‌عبدالملك (متوفي ۹۹) و عمربن عبدالعزيز (متوفي ۱۰۱) و يزيدبن‌عبدالملك (متوفي ۱۰۵) و هشام‌بن‌عبدالملك (متوفي ۱۲۵) مقارن بود.
پس اينكه بعضي از جمله ابن‌شهر آشوب و مجلسي به نقل از او در بحارالانوار، سالهاي امامت او را تا زمان خلافت وليدبن‌يزيدبن‌عبدالملك و يزيدبن‌وليدبن عبدالملك و برادرش ابراهيم‌بن‌وليد بسط داده‌اند، اشتباه كرده‌اند.
مسعودي ضمن آنكه وفات امام‌باقر عليه‌السّلام را به دوران حكومت وليدبن‌يزيد نسبت داده، گفته است كه بعضي شهادت ايشان را در روزگار يزيدبن‌عبدالملك دانسته‌اند.
منبع:مهر
گزارش خطا
