نقاره خانه، قدمتی 400 ساله دارد

عقیق:سردر نقاره خانه جایی درست روبه روی سردر ساعت قرار گفته که قدمتی بیش از 400 سال دارد. بسیاری نوای نقاره زنی را بر بلندای سر در صحن عتیق در گوش جانشان به خاطر سپرده اند که چطور زائران و مجاوران را به وقت سر دادن ندای «دوران، دوران رضاست» و پاسخ پس نوازان که «ای دادرس درماندگان » به وجد می آورد.
نقاره خانه حرم مطهر امام رضا(ع) به دستور شاه سلطان حسین بایقرا از آخرین امرای تیموری ساخته شد. شاه سلطان حسین که برای رفع مشکلی به مشهد سفر می کند، پس از اجابت حوایجش دستور می دهد نقاره خانه ای در این حرم بنا کنند. بعدها در دوران شاه عباس با توجه به احداث صحنین و ایوان عباسی، سردر نقاره خانه نیز ساخته می شود. قدمت این سردر که در ضلع شرقی صحن عتیق بنا شده به دوره صفویه باز می گردد. عرض کل هر سردر شامل ورودی اصلی و دو راهرو در طرفین حدود 28 متر، ارتفاع بام آن به جز برج نقاره خانه حدود 18 متر و طول راهروی آن 17 متر است. در سالهای اخیر نیز سردر نقاره خانه و سردر ساعت با شمع های بتنی تحکیم و مقاوم سازی شد.
دکتر محمدتقی مسعودیه در کتاب «سازهای ایرا» می نویسد: آیین نقاره کوبی در سردر صحن حرم مطهر امام رضا(ع) در مشهد با یک نقاره بزرگ، دو نقاره کوچک و دو کرنا اجرا می شود.
هر روز یک ربع ساعت پیش از طلوع و پس از غروب آفتاب معمولاً توسط چهار نوازنده نقاره و پنج نوازنده کرنا اجرا می شود. کرنایی که در این آیین به کار گرفته می شود، معمولاً حدود 115 سانتی متر درازا دارد و انتهای آن شلجمی یا شیپوری است. نقاره این مراسم نیز با مضراب چوبی نسبتاً باریک نواخته می شود و بدنه آن نیز فلزی است.
اجرای متناوب سه بار کرنا، در نقاره کوبی سه ذکر را بیان می کند؛ این سه ذکر را«یا فتاح یا فتح»، «دوران امام رضا(ع) است، سلطان دنیا و عقبی علی بن موسی الرضا(ع) است» و «مولای، مولای، علی بن موسی الرضا(ع)، دادرس، دادرس، دادرس بیچارگان» تشکیل می دهند.
آیین نقاره کوبی همچنین افزون بر اجرای معمول آن، در ماه رمضان نیز به منظور اعلام سحر و افطار و در اعیاد مهم از جمله موقع تحویل سال نو اجرا می شود. این در حالی است که نقاره به احترام شهدای کربلا، در ایام محرم و صفر و سایر ایام عزاداری نواخته نمی شود.
براساس اسناد رسمی و تاریخی موجود در مرکز اسناد رسمی و نسخ خطی کشور، تاریخچه نقاره‌زنی در حرم علی بن موسی‌الرضا (ع) به 417سال پیش باز می‌گردد که بیشتر سندهای مربوط به نقاره‌خانه حرم مطهر از دوره قاجاریه بر جا مانده‌ و قدیمی‌ترین سند مربوط به سال 1012 هجری قمری است. براساس اسناد، نقاره‌خانه حرم در دوره قاجاریه همزمان با رسمیت یافتن مجموعه آستان قدس رضوی، سر و سامان می‌یابد که البته از دوره‌های زمانی مختلف در این خصوص اسناد پیوسته موجود نیست. از میان چند میلیون سند موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، حدود 802 سند قدیمی مربوط به نقاره‌خانه است.
در گذشته به نقاره‌خانه «نوبت خانه» یا «کوس خانه» هم می‌گفتند و به نوازنده‌های نقاره «نوبت نواز» و «نوبت زن». نقاره‌خانه پیشینه‌ای طولانی دارد و از روزگار باستان در ایران معمول بوده‌ است. در پایتختها و شهرهای والی‌نشین به حکام این امتیاز داده می‌شد که نقاره‌خانه داشته باشند. به وقت طلوع و غروب آفتاب، گروهی نوازنده در محلی بلند گردهم می‌آمدند و نقاره می‌نواختند و در واقع با نواختن نقاره، خورشید مظهر حیات و روشنایی و مهر را استقبال یا بدرقه می‌کردند.
بنای زیبا و چشم نواز نقاره خانه حرم مطهر از صحنهای مختلف بارگاه رضوی دیده می شود، ارتفاع بلند بنا از این حیث است که به هنگام نقاره زدن، آواى آن تا دوردستها شنیده شود. بویژه هنگام برآمدن آفتاب که شهر از هیاهوى آمد و شد خودروها خالى است، نواى آن در چهارسوى مشهد، گوش همسایگان حضرت را نوازش می دهد.
بناى باشکوه و چشمگیر نقاره خانه با ظرافت و شکوه خود، از دیدنى ترین بخشهاى حرم مطهر است که همگان را به تحسین وامى دارد. بناى نقاره خانه که سراسر از کاشى فیروزه اى است و در پیرامون ایوان آن نرده کشى شده، دو طبقه دارد طبقه زیرین جاى گذاشتن طبلها و شیپورهاست و طبقه دوم جایگاه نوازندگان.هفت نقاره زن که سه نفرشان بر طبل مى کوبند و چهار نفر در شیپور مى دمند، پیش از طلوع و غروب آفتاب یا به وقت اعیاد و جشنهای مذهبی، بر ساز دل می نوازند نوای دلدار را.

منبع:قدس

211008