آیا قلب آگاه با چراغ مرده یکی است؟

عقیق: قرآن حکیم در آیات 23 و 24 سوره هود می فرماید: "إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ أَخْبَتُواْ إِلىَ‏ رَبهِِّمْ أُوْلَئکَ أَصحَْابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَلِدُونَ * مَثَلُ الْفَرِیقَینْ‏ِ کَالْأَعْمَى‏ وَ الْأَصَمّ‏ِ وَ الْبَصِیرِ وَ السَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلاً أَ فَلَا تَذَکَّرُونَ / کسانى که ایمان آورده‏اند و کارهاى شایسته کرده‏اند و در برابر پروردگارشان فروتنى نموده‏اند، اهل بهشتند و در آن جاویدانند. مثَل این دو گروه مثَل کور و کر و بینا و شنواست. آیا این دو به مثَل با هم برابرند؟ چرا پند نمى‏گیرید؟"

اما "اخبات" در لغت عرب به معنی خضوع و خشوع است و گاهی نیز در معنی اطمینان به کار می رود، با این حال در آیه مورد بحث، معنی نخست مناسب تر است.
 

سه واقعیت مرتبط یا سه پرتو از یک منشور
اما آیه 23 سوره هود، سه واقعیت مرتبط به هم را یادآور شده که سلسله وار به هم متصلند و هر یک، بعدی را به دنبال می آورد و پوشش می دهد: اولی "ایمان" است. دومی، "عمل صالح" و دست آخر، "تسلیم در برابر حق". انگار که این سه پرتوی از یک حقیقت واحد هستند. وقتی نور ایمان بر قلب کسی بتابد نمی تواند جز عمل صالح، امر دیگری از او صادر شود از سوی دیگر او در سلوک و گفتار و رفتارش تسلیم امر حق خواهد شد.
از سوی دیگر ایمان به یک حقیقت، ایجاب می کند که انسان بر طبق آن حرکت کند. فردی که می داند در سیم بدون پوششی، نیروی برق جریان دارد و دست زدن همان و مرگ هم همان، مسلما از تماس با آن خودداری می کند و سرانجام در برابر این حقیقت، خضوع می کند و هرگز به این فکر نمی افتد که در برابر آن سرسختی نشان دهد.
 

چشم باز و گوش شنوا، جلوی فریب را می گیرد
از این روست که گروه مؤمن که به خدای دانا و توانا ایمان دارند و می دانند خداوند برای بررسی اعمال آنان روز معاد را فراهم کرده و محاسب های دقیق، کار آنان را رسیدگی می کنند گرد عمل زشت نمی گردند و پیوسته مبدأ عمل صالح می شوند زیرا می دانند در آن جهان، میوه آن را می چینند و سرانجام در مقابل خدا و آموزگاران و دستورات سر تسلیم فرود می آورند. این گروه چشم باز و گوش شنوایی دارند و به واسطه این آگاهی و اشراف، فریب نمی خورند و از حقایق دست نمی شویند.
 

مشی رفتاری پرهیزکاران در کلام امام علی (ع(
اما امیر مؤمنان در ستایش پرهیزکاران چنین می فرماید: "غضوا ابصارهم عما حرم الله علیهم و وقفوا اسماعهم علی العلم النافع لهم ... فهم والجنه کمن قدر رأها فهم فیها منعمون و هم والنار کمن قد رأها فهم فیها معذبون / پرهیزکاران، دیدگان خود را از هر حرامی پوشیده و گوش های خود را بر دانش های سودمند باز می کنند ... تو گویی آنان بهشت را می بینند که در آنجا در نعمتند و گویا دوزخ را مشاهده می کنند که در آنجا معذبند"
 

قلب آگاه و چراغ مرده
در مقابل این گروه، گروهی کافرند که به خدا کفر ورزیده و در نتیجه فاقدعمل صالح بوده و از تسلیم در برابر اوامر و نواهی الهی سرباز می زنند و در نتیجه آنان نسبت به حقایق، نابینا و ناشنوا هستند.
اما سؤال این است که آیا دو گروه زیر یکسانند: گروه اول، گروهی که ایمان به خدا داشته و عمل صالح انجام داده و در مقابل خالق، خاضع و خاشع اند و با چشم و گوش باز به حقایق جهان می نگرند و نداهای الهی را می شنوند. گروه دوم، گروهی که منکر خدا بوده و فاقد عمل صالح و خضوع در برابر خدا هستند و در نتیجه چشم و گوش بسته و از حقایق علوی ناآگاهند، تو گویی نسبت به آن ها نابینا و کرند.
پاسخ این سؤال کاملا روشن است. هرگز این دو گروه را نمی توان یکسان تلقی کرد.
اما "مشبه" در این آیه، کافر و مؤمن اند و "مشبه به" دو گروه نابینا و ناشنوا و بینا و شنوا هستند و در حقیقت، مؤمن به خاطر دل آگاهی که دارد به سان انسان بینا و شنواست. اما کافر به خاطر دل مردگی چونان کوران و کران است.