سوز یا آواز؟ کدام برای یک مداح اولویت دارد؟

عقیق:حاج حمید منتظر از مداحان و ذاکرانی است که کلاس مداحی و شاگردان زیادی دارد و جوانان و نوجوانان با حضور در این کلاس‌های هفتگی ـ که در حسینیه بیت‌الزهرا (س) در جوار خانه‌اش تشکیل می‌شود، فنون مداحی را فرا می‌گیرند. منتظر، اصالتاً کاشانی و از نوادگان ملا علی‌اکبر منتظر کاشانی است؛ هم او که در مسجد آقابزرگ کاشان، بر فراز مناره اذان می‌گفت. پدرش هم مرحوم حاج مهدی منتظر، مداح و مرشد زورخانه بود.

حاج حمید منتظر، شب‌های ماه مبارک رمضان، مهمان برنامه‌های متعددی سیمای جمهوری اسلامی در اوقات سحرگاهی است. به همین مناسبت گفت‌وگویی با او ترتیب داده‌ایم.

سوز یا آواز؟ کدام برای یک مداح اولویت دارد؟

سوز داشتن و آگاهی از دستگاه‌های موسیقی، لازم و ملزوم یکدیگرند. به عبارتی، سوز و گداز، جایگاه خود و دانستن دستگاه‌های موسیقی نیز جایگاه خود را دارند. صدای یک مداح، زمانی سوز خواهد داشت که عرفان و تقوای بالایی داشته باشد، اما دانستن دستگاه آوازی، سوز نمی‌خواهد. هرچند اگر برای ایجاد شور در مجلس، دستگاه‌ها را بدانیم، خوب است. کسانی که با ادوات موسیقی آواز می‌خوانند، صدایشان سوز ندارد. در واقع، آن‌ها نیازی به سوز در صدایشان ندارند؛ اما صدای یک مداح به سوز احتیاج دارد و آگاهی از دستگاه‌های موسیقی، مانند زعفران برای پلوست که صدای او را زیباتر می‌کند. خوانندگان مذهبی باید از دستگاه‌های موسیقی آگاهی داشته باشند تا برنامه خود را به نحو احسن اجرا کنند و از طرفی، حنجره‌شان خسته نشود. حُسن دیگر آگاهی از دستگاه‌های موسیقی، این است که خواننده می‌داند مثلاً در مولودی از چه دستگاهی استفاده کند که نشاط بیش‌تری داشته باشد یا در حُزن چه دستگاهی استفاده کند که سوز بیش‌تری به صدایش ببخشد. متأسفانه بعضی از مداحان، از ارزش این موضوع بی‌اطلاعند و تصور می‌کنند که هرکس از دستگاه‌های موسیقی آگاهی دارد، برای مداحی مناسب نیست. چه بسا علوم و فنون موسیقی به مداح کمک می‌کند تا مجلس را بهتر اداره کند. البته این را هم بگویم که همه خوانندگان، بدون استثناء در ردیف و دستگاه می‌‌خوانند؛ اما از آن اطلاع ندارند. حتی می‌گویند، سخن گفتن هرکس، نوعی موسیقی آوایی است.

تا جایی که می‌دانم، شما بیش‌تر از دستگاه شور بهره می‌برید.

به طور کلی، کسانی که دستی در آواز سنتی دارند، دستگاه شور را مادر دستگاه‌های موسیقی می‌دانند. کسی که شور بداند به راحتی می‌تواند دستگاه‌های دیگر را فرا بگیرد. در دستگاه شور، آوازهایی نهفته است که در ارائه بهتر اجرا به خواننده کمک می‌کند. من هم از این دستگاه در خواندن بیش‌تر کمک می‌گیرم.

شاگردی پدر در حوزه مداحی، یعنی انتقال چهره به چهره و سینه به سینه فنون مداحی، اما ردیف‌خوانی نیاز به استاد دارد. چه کسی ردیف‌ها را به شما آموخت؟

من از 13 سالگی شروع به خواندن کردم و بعضی از آن‌ها را از اساتید و برخی را با گوش کردن فرا گرفتم.

حاج حمید منتظر، پیشکسوت مداحی

آیا می‌شود موسیقی را صرفاً با گوش کردن فرا گرفت؟

بله، اتفاقا امروز به مراتب ساده‌تر و آسان‌تر می‌شود موسیقی را آموخت. به کسانی که از من می‌پرسند چه کنیم تا دستگاه‌های موسیقی را به خوبی فرا بگیریم، توصیه می‌کنم سی‌دی‌های مرحوم محمود کریمی از اساتید آواز را گوش دهند. او آوازها را در دستگاه‌های مختلف بدون ادوات موسیقی خوانده است. در مداحی، نیازی به ادوات موسیقی نداریم. البته بعضی از رفقا و همکاران ما از ادوات موسیقی استفاده می‌کنند که بنا بر فرامین مراجع تقلید، اشکال شرعی دارد. مداحی که زحمت کشیده و سختی دیده است، کم و کاستی ندارد که بخواهد از ادوات موسیقی استفاده کند. مداحانی که از این آلات استفاده می‌کنند، می‌خواهند زمانشان را پر کنند. مثلاً از مداحی می‌خواهند تا یک ساعت بخواند، اما چون چیزی برای ارائه کردن ندارد از ادوات موسیقی استفاده می‌کند. زیبایی کار مداح به خوب خواندن است؛ وگرنه ادوات موسیقی خود به تنهایی زیباست. بسیاری از موزیک‌هایی که از تلویزیون پخش می‌شود، آواز ندارد و زیبا هم هست. خوب است مداح بدون ادوات موسیقی، چیزی برای ارائه کردن داشته باشد.

خیلی از مداحان دوست دارند در هر مجلسی از تحریر استفاده کنند. آیا لازم است هر جایی اصطلاحاً چه چه بزنند؟

بسیاری از مداحان تصور می‌کنند که در هر مجلسی باید تحریرهای هر دستگاهی را پیاده کنند؛ مثلاً در محضر علما نمی‌توان هر دستگاه موسیقایی را کاملاً پیاده کرد؛ اما می‌توان در همان گام، بدون تحریر خواند. در مراسم ترحیم هم نمی‌توان تحریرهای یک دستگاه موسیقایی را کاملاً اجرا کرد؛ ولی می‌شود مثلاً دستگاه ماهور یا بیات ترک را بدون تحریر پیاده کرد. به عنوان مثال، اذان مرحوم رحیم مؤذن‌زاده عالمگیر شد؛ در حالی که طبق نظر قاریان، این اذان از نظر تجوید اشکال دارد؛ اما از نظر صوت عالی است. او این اذان را در دستگاه بیات ترک، گوشه روح‌الارواح خوانده است. گوشه روح‌الارواح تحریرهای بسیاری دارد، ولی آیا مرحوم مؤذن‌زاده از همه تحریرها استفاده کرده است؟ نه. او یک اذان ساده در این دستگاه اجرا کرد و وقتی پیش‌درآمد آن را می‌خوانَد، همگان مجذوب می‌شوند. در صورتی که اگر آن را با دستگاه آواز تحریری می‌خواند، تحریرهای بسیاری می‌داد. ایشان ظرافت بسیاری به کار برده و تمام تحریرها را حذف کرده است؛ چون اذان گفتن به تحریر نیاز ندارد. مداح هم باید به جایگاه مجلس توجه کند. مثلاً در مجلسی که همه هیئتی هستند و شب شهادت است، تحریر جایگاهی ندارد و اوج ناشی‌گری است. مداحان می‌توانند در شب‌های ولادت ائمه طاهرین سلام‌الله علیها برای برانگیختن تحسین همگان تحریرهای زیبا را پیاده کنند. با این کار، سینه آن‌ها هم خسته نمی‌شود.

به نگهداری از حنجره اشاره کردید. یک مداح در زمان پرکاری به خصوص در ماه ‌مبارک رمضان که هم روزه می‌گیرد و هم مجالس زیادی دعوت می‌شود، چه باید بکند که صدایش نگیرد؟

خوانندگان باید به سینه و حنجره‌شان قوت بدهند. برخی تصور می‌کنند که قوت به حنجره با آمپول زدن فراهم می‌شود؛ اما این‌گونه نیست. تغذیه بر حنجره تأثیر دارد و کسی که قصد خواننده شدن دارد، باید ادویه، ترشی، غذاهای سرخ‌کردنی، یخ و بستنی نخورد تا حنجره صاف و زلالی داشته باشد. کسی که صدای صافی دارد به این دلیل است که سال‌ها از آن مراقبت و مواظبت کرده و زحمت بسیاری کشیده است؛ بنابراین هنگام اجرا صدای خوبی خواهد داشت.

قبول دارید که تسلط بر ردیف‌های آوازی، گاهی ابزار قدرت‌نمایی مداح است؟

هرکس در هر کاری ممکن است دچار عُجب شود. باید از خدا عزت بخواهیم تا پا روی نفسمان بگذاریم و در منبر برای اهل بیت علیهم‌السلام‌ بخوانیم. من تا به این ساعت، هیچ مجلسی را برای خودنمایی نخوانده‌ام. بنابراین هرکس از من بپرسد چرا در خواندن به خودت فشار می‌آوری، می‌گویم: شاید این آخرین مجلس من و فردا، شب اول قبرم باشد. اگر ارباب را دیدم به او بگویم که دیشب در مجلس شما سنگ تمام گذاشتم.

موج استودیوخوانی و انتشار کلیپ‌ها و صوت‌های حرفه‌ای این روزها، مداحان جوان را به حضور در استودیوهای حرفه‌ای تشویق می‌کند. تفاوت این کار با خواندن در مجلسی که مستمع و مخاطب حضور دارد، چیست؟

استودیوخوانی کاری بسیار ظریف و ناپخته است. حسی که خواننده در مجلس آزاد حین خواندن دارد با حس او در استودیو بسیار متفاوت است. استودیو محیطی بسته است که حتی نمی‌توان برگه‌ای را در آنجابه‌جا کرد؛ چون تولید صدا می‌کند. مداح در مجلس آزاد، همه توانش را می‌گذارد تا کارش را به نحو احسن اجرا کند. در استودیو همه چیز مجازی و ساختگی است؛ مثل حنجره‌هایی که تحریر ندارند و ما به آنها تحریر مصنوعی می‌دهیم. تحریر مصنوعی با تحریر طبیعی تفاوت بسیاری دارد. بنابراین میان ماه من تا ماه گردون، تفاوت از زمین تا آسمان است! بسیاری از کسانی که آواز می‌خوانند، نمی‌توانند برنامه زنده اجرا کنند و هنگام اجرای زنده، فالش می‌خوانند. در مجلس زنده، سیم مداحان به امام حسین علیه‌السلام وصل است و از منبعی تغذیه می‌کنند که احتیاجی به این مسائل ندارند.