اساسی‌ترین نقطه " صحیفه سجادیه " چیست؟

عقیق: نشست گفتمان سیاسی – اجتماعی امام سجاد (ع) از منظر صحیفه سجادیه عصر امروز با سخنرانی دکتر عبدالله ناصری طاهری استاد تاریخ اسلام و عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا در پژوهشگاه تاریخ اسلام برگزار شد.

ناصری طاهری با اشاره به این که تمام روش‌های فهم متون در بازخوانی صحیفه کاربرد دارد گفت: از جمله این روش‌ها، روش هرمنوتیک، تحلیل گفتمان، تحلیل تاریخی و ... است اما روش تحلیل گفتمان انتقادی در بازخوانی صحیفه ایده‌های جدیدی از دوره صدر اسلام را به دست می‌دهد.

وی افزود: صحیفه سجادیه ساختار دعایی و زبان استعاری دارد و در آن آرایه‌های ادبی متعددی به کار رفته است که متاسفانه این ویژگی‌های ادبی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. علاوه بر روش‌هایی که به آنها اشاره شد از منظر تحلیل متن فرهنگی نیز می‌شود به بازخوانی صحیفه پرداخت.

عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا یکی از ویژگی‌های برجسته صحیفه را صلواتی دانست که در ادعیه تکرار می‌شود و خاطرنشان کرد: گفتمان علوی در مقابل گفتمان اموی با این شاه بیت صلوات مشخص می‌شود و در 207 مورد در مجموع 54 دعا اما صلوات بر پیامبر و آل پیامبر را دنبال می‌کنند. به این ترتیب می‌توان نتیجه گرفت که مرکز ثقل و گرانیگاه این گفتمان، بحث امامت، ولایت و رهبری جامعه است.

ناصری طاهری در ادامه گفت: صلوات بر پیامبر اگر با صلوات بر آل ایشان همراه نباشد ابتر مانده و امر خدا مورد توجه قرار نگرفته است. پس اساسی‌ترین نقطه صحیفه سجادیه آن هم پس از شرایط اجتماعی و سیاسی سخت عاشورا همین صلوات بر محمد و آل محمد (ص) است.

وی تصریح کرد: امام در صحیفه علاوه بر گفتمان ولایت تاکید بر بازگشت پارادایم دین به جای سنت دارد. به این ترتیب که امر قدسی و دینی جایگزین امر غیر قدسی و غیر دینی می‌شود. برای همین امام سعی می‌کند یک رفتار دینی جدیدی را در قالب صحیفه سجادیه پیگیری کند.

عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا با اشاره به ویژگی گفتمان امام سجاد (ع) یادآور شد: در دوره زندگی امام سجاد (ع) عنصر جبرگرایی بسیار در اجتماع فعال است اما امام سجاد (ع) سعی می‌کند عنصر دیگری یعنی عنصر عقل‌گرایی را جایگزین آن نماید. از نظر امام سجاد (ع) تفکر آیینه‌ای است که مومن، خوب و بد خویش را در آن می‌بیند.

ناصری طاهری مساله دیگری که در صحیفه وجود دارد را تقیه دانست و خاطرنشان کرد: تقیه یک تاکتیک است که گاهی تبدیل به یک استراتژی می‌شود. در همین رابطه امام سجاد (ع) می‌فرمایند: دو گناه را در این روزگار برای مومن نابخشودنی می‌دانم؛ یکی ترک تقیه و دیگری ظلم نسبت به مومنان. این مساله نشان می‌دهد در آن دوره، آنچنان فشار سنگینی وجود دارد که امام تقیه را فراتر از یک تاکتیک برای مومنان گوشزد می‌نمایند.

وی با بیان این مطلب که مساله دیگری که در صحیفه توصیه می‌شود، بحث زهد و تقواست متذکر شد: عبدالملک وقتی خلیفه شد اعلام کرد هر کس از تقوا سخن بگوید گردن او را خواهم زد. به نظر می‌رسد تاکید ویژه امام بر تقوا در همین گفتمان عبدالملک نهفته است.

عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا افزود: در شرایطی که تقیه راهبرد است و توصیه به تقوا می‌شود، امام سجاد (ع) گفتمان خود را در قالب دعا که زبانی مات و استعاری دارد بیان کردند که به همین دلیل ممکن است تعابیر مختلفی از این ادعیه صورت گیرد.

ناصری طاهری در ادامه گفت: گفتمان صحیفه در 7 محور اصلی مبانی و اصول دین، اولویت امر دینی بر امر دنیایی، نفی ظلم و ضرورت یاری مظلوم، حمایت از فقیر، دشمن‌شناسی و نوع تعامل با دشمن، اخلاق سیاسی – اجتماعی و بحث معیشت و زندگی مردم خلاصه می‌شود.

وی با اشاره به این نکته که اولین اصل از اصول و مبانی مطرح شده در صحیفه سجادیه اصل امامت و رهبری جامعه است، گفت: تمام فرازهای دعای دوم صحیفه سجادیه و همچنین برخی از فرازهای ادعیه دیگر که دعای درود بر پیامبر است تحت همین گفتمان امامت و ولایت در جامعه پیگیری می‌شود و به بحث حقانیت رهبری و ولایت و امامت در جامعه می‌پردازند.

ناصری طاهری در خصوص محور نفی ظلم و ضرورت یاری مظلوم یادآور شد: امام سجاد (ع) بر برخورداری از قدرت سیاسی در دعاهای خود تاکید دارند که باید چنین امکانی داشته باشند تا بتوانند با ظلم مبارزه نمایند.

وی در رابطه با حمایت از فقیران و نفی سرمایه‌داری نیز خاطرنشان کرد: در دوره امام سجاد (ع) جامعه به گونه ای است که سنت بر دین و فرهنگ غلبه پیدا کرده و در این دوره فتوحات زیادی توسط امویان به دست آمده و سرزمین‌های حاصلخیزی در اختیار آنها قرار گرفته است که همین مساله باعث شده جامعه به سمت رفاه‌زدگی و بی دردی پیش رود. امام در این محور بسیار با فقرا همنوایی می‌کنند چون هویت اقتصادی جامعه بر تمام مختصات دیگر آن غلبه پیدا کرده است.

عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا در مورد محور دشمن‌شناسی و نحوه تعامل با دشمن تاکید کرد: دشمن اصلی در آن دوره امویان بودند که رهبری جامعه را با ناشایستگی غصب کرده بودند. امام در این شرایط بر مهرورزی با دشمن تاکید داشتند و در یکی از ادعیه این مطلب را بیان فرمودند که هر چند نباید با دشمن رفتار مسالمت‌آمیزی داشت اما باید با او منصفانه رفتار کرد.

وی با اشاره به محور اخلاق سیاسی – اجتماعی در صحیفه سجادیه خاطرنشان کرد: امام سجاد (ع) بیشترین دغدغه را در مورد زندگی مردم داشتند و مواردی همچون نفی کینه‌توزی، پوشش عیوب دیگران، رفتار با همسایه، حفظ اسرار جامعه اسلامی و عدم مقابله به مثل نیز ذیل همین محور اخلاق سیاسی – اجتماعی قرار می‌گیرند.

ناصری طاهری در ادامه گفت: امام سجاد (ع) بر عدل و قسط که پیامبران برای آن مبعوث شده‌اند تاکید دارند. در سوره قریش نیز بحث اقتصاد و معیشت بر عبودیت اولویت پیدا می‌کند و این مساله که در عموم روایات حیات دینی جامعه به اقتصاد و عدالت وابسته است از همین سوره به دست آمده است. حکومت دینی نمی‌تواند عبودیت مردم را افضل بر معیشت و مشکلات اقتصادی آنها قلمداد کند و این مساله در روایات وارده از ائمه معصومین مشهود است.

وی در خصوص زمان مطرح شدن بحث تقیه تصریح کرد: تقیه بلافاصله پس از عاشورا به وجود می‌آید و این به دلیل فشارهایی است که پس از عاشورا بر شیعیان وارد شد و این اتفاق تا زمان روی کار آمدن عباسیان ادامه داشت.

ناصری طاهری در خاتمه گفت: روایتی از امام باقر (ع) وجود دارد که اشاره دارد تقیه یک تاکتیک برای حفظ خون در جامعه است، اما وقتی خون به حد وفور رسید تقیه دیگر کارکرد ندارد. تقیه در سخن امام سجاد (ع) یک راهبرد اساسی بود که به نظر می‌رسید باید فوق تمام مسایل دیگر مورد توجه قرار می‌گرفت.

منبع: دانشجو

211008