دولت مطلوب در اندیشه امام(ره) چیست؟

عقیق:تحول مفهوم دولت در ایران معاصر از دولت استبدادی به دولت مشروطه، پس از آن به دیکتاتوری سلطنتی و سپس به جمهوری اسلامی(مردم سالاری دینی) توسط نظریه‌پرداز این تئوری، امام خمینی(ره)(ره) ختم شد، نجف‌ لک‌زایی استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه آیت‌الله بروجردی و رشید رکابیان دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم(ع) در مقاله‌ای درصدد پاسخ به این سؤال بر آمده‌اند که دولت مطلوب امام(ره) براساس نظریات دولت، به لحاظ «مفهوم» (ارگانیکی و مکانیکی)، «ساختار» (حداکثری و حداقلی)، و «نظریه» (تبیینی و تجویزی) چه نوع دولتی است که در ادامه گزیده‌ای از آن می‌آید:

-انقلاب اسلامی بر نظامی غلبه پیدا کرد و باعث تغییر و دگرگونی جامعه‌ای شد که آن نظام متکی بر دولت استبدادی و دیکتاتوری بود. در عین حال خیلی از تحلیلگران، دولت‌های ایران معاصر را با نظریه دولت مدرن مورد تجزیه و تحلیل قرار داده‌اند. از جمله این نظریه‌های دولت می‌توان نظریه دیکتاتوری سلطنتی فردهالیدی، دیکتاتوری نظامی و سلطنتی جان فوران(برای توصیف دولت رضاشاه و محمدرضا شاه)، دیکتاتوری مدرن جک گلدستون، پاتریمونالسیم بیل ولیدان، نئوپاتریمویناسیم آیزنشتات، اقتدارگرای نوساز برتران بدیع و هانتیگتون می‌باشند، گرچه تفوق رویکرد اقتصادی در غالب نظریات و تأکید بر ماهیت غیر دموکراتیک دولت در ایران، جهت‌گیری اصلی بسیاری از نظریات را به هم نزدیک می‌سازد.

-یکی از مفاهیمی که از لحاظ معنایی دچار تحولات بزرگی شد و فهمی جدید از آن صورت گرفت و در عمل نیز پدیده‌ای جدید به حساب می‌آید، مفهوم دولت و به تبع آن شکل‌گیری دولت جدید یا دولتی ویژه با دو مفهوم جمهوریت و اسلامیت است که در فلسفه سیاسی امام خمینی(ره)(ره) بار معنایی خاصی پیدا می‌کند. این دولت نه سنتی محض است و نه مدرن محض، بلکه به لحاظ سیاسی، اقتصادی و فرهنگی متفاوت از همه اندیشه‌های دولت در جهان سنتی و مدرن بود.

-دولت پس از انقلاب علیرغم گفتمان‌های زیادی که در ابتدای انقالب شکل گرفت بر مفاهیم خاصی که بر اساس مکتب امام خمینی(ره)(ره) شکل گرفته بود همانند، استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی، عدالت، برابری، میزان بودن رأی ملت، استکبار ستیزی، رهایی انسان، انسان مطلوب و ... تأکید داشت. لذا امام(ره) دولت مطلوبی را طراحی نمود که تمام نظریات دولت را تحت تأثیر قرار داد؛ این دولت دارای منشأ، ماهیت، اهداف ویژه و استثنایی نسبت به دیگر نظریه‌های دولت بود، از یک طرف مشروعیت الهی داشت، از طرف دیگر امت در آن جایگاه ویژه‌ای داشت و هدفش تعالی جامعه بود. 

-امام(ره) اسلامیت دولت را این گونه توضیح می‌دهد که اسلام دین سیاست و سعادت است، دولت به دنبال سعادت افراد است؛ امام خمینی(ره)(ره) ضمن تقسیم سیاست به حیوانی و انسانی و الهی به تعریف سیاست در اسلام پرداخته و هدف غایی سیاست در اسلام را این گونه بیان می‌نمایند: این جزء سیاست(سیاست حیوانی) یک جزء ناقصی است از سیاستی که در اسلام برای انبیاء و اولیا ثابت است. آنها می‌خواهند ملت را هدایت کنند، راه ببرند در همه مصالحی که برای انسان متصور است، برای جامعه متصور است... سیاست این است که جامعه را هدایت کند و راه ببرد، تمام مصالح جامعه را در نظر بگیرد و تمام ابعاد انسان و جامعه را در نظر بگیرد و اینها را هدایت کند به طرف آن چیزی که صالحشان است... آنها را از آن راه می‌برد که صالح مردم است که همان صراط مستقیم است.

-هدف غایی دولت اسلامی، هدایت جامعه به سوی صراط مستقیم و تأمین سعادت بشر است که همان رسیدن به قرب الهی است. از آنجا که هدف و فلسفه خلقت و ارسال رسل و انزال کتب و ظهور انبیاء و ائمه معصومین(ع) نیز همین مسأله بوده است.

-ساختار عمومی دولت، در نظریه‌های جمهوری اسلامی مبتنی بر ولایت فقیه، به رغم اختلاف مبانی تا حدودی بسیاری بر تجربه نظریه‌های مشروطه در ایران استوار است، نظریه مشروطه شیعه، به ویژه در آثار محقق نائینی بر رهیافت سلبی دولت و نفی والیت سیاسی فقیهان در دوره غیبت بنا شده بود، اما اندیشه‌های امام خمینی(ره)(ره) که اساس جمهوری اسلامی است، آشکارا بر رهیافت ایجابی دولت و تأکید بر ولایت سیاسی فقیه استوار است. امروزه اهمیت و تأثیر اندیشه‌های امام خمینی(ره) بر کسی پوشیده نیست. بسیاری از افکار مهم او در سیاست و کشورداری چنان است که اکنون منشأ بسیاری از مباحث درباره رابطه دین و سیاست و آزای شده است. 

-اندیشه و عمل امام خمینی(ره)(ره) در درون سنتی از تفکر شیعه قرار دارد که آشکارا در جهتی مخالف با مبانی فقه سیاسی برخی از رهبران مشروطه حرکت می‌کند. فقه سیاسی شیعه در دوره متأخر- در دو مبنا و محور متفاوت بسط و توسعه یافته است؛ نخست اندیشه‌های مبتنی بر ولایت سیاسی فقیهان. اگر محقق نائینی و دولت مشروطه بر مبنای دوم نظر دارند، امام خمینی(ره) و دولت جمهوری اسلامی به دسته نخست تعلق دارند. اگر بتوان شیخ انصاری را بزرگترین نماینده دسته دوم دانست، کاشف الغطاء و به ویژه صاحب جواهر و نراقی مهمترین نمایندگان مبنای نخست، در دو سده اخیر از تاریخ فقه سیاسی شیعه هستند. با این حال، امام خمینی(ره) به رغم التزام به «ولایت سیاسی فقیهان» به تدریج تفاوت‌های آشکاری با کاشف‌الغطاء، صاحب جواهر و مال احمد نراقی نشان می‌دهند. بدین لحاظ نظریه امام خمینی(ره) که اکنون با عنوان «نظام جمهوری اسلامی مبتنی بر ولایت فقیه» شناخته شده است.

- در اندیشه‌های امام خمینی(ره) «جمهوری» بودن دولت اسلامی در دوره غیبت جایگاه ویژه‌ای دارد و از این حیث، نهاد ریاست جمهوری، عالیترین نماد مردم سالاری اسلامی در نظریه امام تلقی می‌شود. البته حضرت امام تحلیل نظری دقیق و روشنی برای تعیین «جمهوری اسلامی» به عنوان تنها شکل مطلوب و مشروع حکومت در دوره غیبت ارائه نکرده است، وی همواره به دو ویژگی کلی حکومت مطلوب اتکای به رأی مردم و ابتنای بر قواعد و موازین اسلامی اشاره می‌کنند.

-چنانکه اندیشه و رویه سیاسی امام نشان می‌دهد، وی به عنوان مبتکر نظریه و دولت جمهوری اسلامی، کوشش اساسی را در همسازی نظریه ولایت سیاسی فقیه و نظم جمهوری در دنیای شیعه آغاز کرده است؛ اما از سوی نهاد ریاست جمهوری را عالیترین نماد «جمهوری بودن» حکومت می‌داند و از این حیث به اولویت رأی ملت و لزوم پیروی از «آراء محترم ملت» در امضای حکم ریاست جمهوری نظر دارد؛ و از سوی دیگر به اعتبار ولایت سیاسی فقیه، شرعی بودن قدرت و تصمیمات ریاست جمهوری به تنفیذ و نصب فقیه حاکم ارجاع می‌دهد.

-در مورد اینکه منشأ دولت چیست؟ عده‌ای منشأ را زور، عده‌ای الهی، عده‌ای منشأ را قرارداد اجتماعی و... می‌دانستند، اما منشأ دولت مطلوب امام با همه این نظریات متفاوت است، منشأ دولت از نظر امام(ره) از مبانی کلامی و فقهی او نشأت گرفته می‌شود. در یک طرف مردم قرار دارند و در طرف دیگر شریعت قرار دارد. امام خمینى(ره) مردم را یکى از پایه‌هاى حکومت اسلامى مى‌دانست و در بیانات خود همواره بر لزوم اتکاى حکومت به مردم، عدم تحمیل بر مردم، رضایت مردم، نظارت مردم و... تأکید مى‌ورزید. گفتار امام مملو از عبارت «مردم»(1212 مورد) و «ملت»(1523 مورد) است و شاید به جرأت بتوان گفت کمتر فقیهى است که مانند وى، مردم را واجد نقش دانسته و آن‌ها را در نظر و عمل مورد خطاب و تکریم قرار داده باشد.

-در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره)، ماهیت دولت در تعابیر مختلف به کار رفته است؛ که ابتدا دولت را مشروطه معرفی می‌کند، البته مشروطه‌ای که متکی به قانون است. ایشان دولت را «مشروطه» می‌دانند، چرا که قانون الهی بر آن حاکم است. ایشان در این رابطه چنین استدلال می‌کنند: «حکومت اسلامی نه استبدادی است و نه مطلقه؛ بلکه «مشروطه» است. مشروطه از این جهت که حکومت‌کنندگان در اجرا و اداره مقید به یک مجموعه شرط هستند که در قرآن کریم و سنت رسول اکرم(ص) معین گشته است. «مجموعه شرط» همان احکام و قوانین اسلام است که باید رعایت و اجرا شود. از این جهت حکومت اسلامی «حکومت قانون الهی بر مردم است».

-حضرت امام دولتی را که معرفی می‌کنند نه خصوصیات و صفات دولت حداکثری را دارد و نه خصوصیات دولت حداقلی به معنای غربی را دارد. امام سیاست‌های هر دو دولت را به خاطر افراط و تفریط و عدم توجه به بُعد معنوی انسان رد می‌کند. اما در عین حال دولتی است که هم نظارت می‌کند هم هدایت می‌کند جامعه را و هم اینکه از سیاست‌های- مداخله‌گرایانه بی مورد نفی شده است و هم دولت تعامل دارد.

-حضرت امام خمینی(ره) دخالت مردم در امور مملکت را دخالت آنان در سرنوشت خود می‌داند. از آنجا که به صورت طبیعی افراد خواهان سرنوشتی خوب برای خود، متعلقین و کشورشان هستند، نه تنها مداخله در مسائل مملکت باید از سوی افراد، اعم از زن و مرد ضروری فرض شود، بلکه دولت و دولتمردان نیز باید بسترساز و تسهیل کننده این واقعیت باشند.

-امام خمینی(ره)(ره) ضمن پرهیز دادن دولت و دولتمردان از انحصار امور در دست دولت، اعلام می‌دارند که کشاندن امور مملکت‌داری از سوی دولت به سمت مالکیت دولتی و انحصار کارها در دست دولت و کنار گذاشتن ملت در اداره کشور یک بیماری مهلک و کشنده است.

-نوجویی‌هایی که امام در اندیشه و عمل تاریخ دولت در ایران وارد ساخت؛ عبارت است از:

1 -آغاز تاریخ درکی ایرانی و بومی از جمهوریت در ایران.

2 -استغنا از نظریه‌های بزرگ موجود در قرن بیستم در تأسیس و تکوین دولت جمهوری اسلامی

3-ایجاد پیوند عملی بین حاکمیت دینی(ولایت فقیه) و تاریخ ایران، دولتی مدرن به مدد ولایت فقیه

4 -از نظر امام این دولت چیزی جز دعوت یا فراخانی نیست، دعوتی آشتی با خداوند در سیاست؛ یا تلاش برای معنویت جمعی به زندگی افراد

5-دولت مطلوب به عنوان دولتی ملی، صورت نهادین- حقوقی این دعوت است

6 -دولت مطلوب حاوی تناقض بین جمهوریت مدرن و اسلامیت ماقبل مدرن نیست، دولتی است که علیرغم پشتیبانی مردم، برای اعلای اسلام است.

7-در این دولت برخلاف تمام نظریه‌های دولت در عصر جهانی شدن، برای همه رفاه، سعادت دنیا و آخرت، تمدن‌سازی، حقوق بشر، آزادی و مردم‌سالاری، حقوق متقابل دولت- ملت، فضای محبت، خدمتگزاری و... وجود دارد.

علاقه‌مندان برای مطالعه کامل مقاله «نظریه دولت مطلوب در اندیشه امام خمینی(ره)(ره)» می‌توانند از اینجا اقدام کنند.